CHo„l. O‗rta Osiyoning barcha tekislik qismi – cho‗l , adir bilan birga tashkil
etgan qismlar esa - yarim cho‗l deb ataladi.
O‗zbekistonda cho‗l zonasi O‗rta Osiyo tekisligi - Turon tekisligi tashkil etadi.
Uch turga bo‗linadi:
sho‗r erli cho‗l (xo‗l sho‗r er, taqir erlar);
qumli cho‗l (qum va qumloq erlar);
gipsli (qoqir).
YAna — bo‗z erli cho‗l xam bor.
Tog„ — Asosan jigarrang va qo‗ng‗ir o‗rmon tog‗ tuproqli bo‗ladi. Balandligi
dengiz satxidan 1200 – 1500 dan 2700—2800 m gacha.
Tog‗ qatlamida 3 oy mobaynida yog‗ingarchiliksiz bo‗ladi (iyul-oktyabr),
vegetatsiya davri — baxor, yoz va kuz; faqat qishda uzilish bo‗ladi.
O‗rtacha oylik yuqori harorat iyul oyiga to‗g‗ri keladi va u +19°ga etadi.
Bu qatlam tabiiy–tarixiy sharoitlari bo‗yicha 2 ta bo‗lakka bo‗linadi:
28
1. Tog‗ning pastki qatlami (yarus) adir zonasidan (tog‗oldi) o‗tish bo‗lagi - cho‗l
tipidagi dominantlarning kserofilli efemer o‗simliklari bilan xarakterlanadi. Daraxt va
butalar ba‘zi bir sabablarga ko‗ra (asosan inson faoliyati tufayli) siqib chiqarilgan. Bu
erda harorat yuqori, atmosfera yog‗ingarchiligi esa adirga nisbatan ko‗proq. Bu
bo‗laklar maydaerli tuprog‗i rangi bilan farqlanadi. Bo‗lak balandligi dengiz satxidan
1200-1400-1800-2100 m
2. YUqori bo‗lagida efemer o‗simliklar deyarli yo‗q. Bu erda asosan daraxtlar va
butalar juda yaxshi rivojlangan.
Mezofil o‗simliklarning turlari asta-sekin ko‗payib boradi.
Tog‗ning toshli va shag‗alli bo‗sh joylarida ayniqsa spetsifik o‗simlik turlaridan
efedrani ko‗p o‗sadigan erlarini uchratish mumkin. Ularni «efedariyalar» deb ataladi.
Tog‗ning asosiy edifikatorlari pirey-turli o‗tli o‗simliklar bo‗lib, ulardan biri pыrey
volosonosnыy - Agropyron trichophorum. Ba‘zi joylarda faqat pireyniklar o‗sadi. Asosiy
qism pireyniklar turli o‗t kserofil o‗simliklar bilan qo‗shilib ketgan ular asosan ikki
pallali o‗simlik vakillardan iborat bo‗lib: g‗ozpanja - Potentilla soongorica, qo‗ziquloq
turlari - Phlomis salicifolia, Ph. Olgae, astragal turlari - Astragalus eximius, A.
peduncularis, tillabosh - Centaurea squarrosa, kiyik o‗t - Ziziphora pamiralaica,
kuziniya - Cousinia pulchella, etmak - Acanthophyllum gypsophyloides va boshqalar.
Butali o‗simliklar ko‗pincha alohida va qo‗shilib ketgan turli sistemaga kiruvchi
butazorlarni tashkil etadi, masalan: na‘matak turlari - Rosa alcea, R. Kokanica, zirk -
Berberis oblonga va b.
Tog‗ning daraxtli o‗simliklarini asosan keng barg o‗rmonli va bargi to‗kiladigan
butalar yuqori yoki quyi mezofillli archazorlarni tashkil etadi.
Yaylov O‗rta Osiyoning alp va subalp qatlamlari bilan ataladigan yuqori tog‗
tizmasi sifatida ajralib turadi.
Bu zona daraxt-butali o‗simliklarini rivojlanishi uchun sharoit yo‗qligi bilan
xarakterlidir.
Bu erning tuprog‗i och-qo‗ng‗ir, dala cho‗l tuproqli. Bu er asosan tosh va shag‗alli,
ba‘zi joylari esa yaxli, qorli maydonlarni tashkil etadi.
YAylov dengiz satxidan 2700—2800 m balandlikda joylashgan. Uning quyi
chegarasi pastki qatlamdagi (tog‗) daraxt butali o‗simliklar bilan birlashib ketgan.
YOg‗ingarchilikning qaysi vaqtga to‗g‗ri kelishi aniq emas, avgust va sentyabr oylarida
yog‗ingarchilikning eng kam vaqtdir.Vegetatsiya davri yozga to‗g‗ri keladi.
Mezofill jamoaning tarqalish va rivojlanishi yaylovning pastki joylari uchun – turli
o‗tli o‗tloqlar, yaylovning yuqori joylari uchun – past bo‗yli o‗tli o‗tloqchalar
xarakterlidir. YAylovning pastki joylari yuqoridagilaridan farqli ba‘zi yotib o‗suvchi va
past bo‗yli butalar, masalan, turkiston archasi - Juniperus turkestanica, na‘matak turlari –
Rosa sp., qayin - Betula va boshqalar tarqalgan, shu bilan bir qatorda tog‗ ustidagi
kserofitlar edifikatorlar bilan rivojlangan (Onobrychis echidna i Acantholimon).
Yaylovning yuqori qatlami tog‗ tizmasining 3000-3200 m dan baland bo‗lgan
qiyaliklarni egallaydi, yuqori chegarasi esa doimiy qorlikkacha va yirik toshli
cho‗qilargacha borib qadaladi. O‗zbekiston yaylov qatlamining o‗simliklar o‗sadigan
joylar o‗zining toshli va cho‗qqililigi sababli ajrim-ajrim xamda kserofillidir. Bu erda
29
quruq toshli cho‗l va o‗tloqli qoplamalar aloxida bo‗lib, Fectuca valesiaca, tog‗usti
kserofitlar Cousinia francheti i Scorzonera acantoclada lar uchraydi. Past bo‗yli
o‗tloqchalar umuman olganda uncha katta bo‗lmagan maydonlarni egallaydi.
Past bo‗yli o‗tlar o‗sadigan o‗tloqlar odatda alp nomi bilan ataluvchi yuqori
yaylovlarni egallaydi. Ular O‗zbekistonda keng tarqalgan, lekin uncha katta bo‗lmagan
massivlarni tashkil etadi. Tog‗ning yuqori o‗tloqlar asosini rang-barang o‗tlar:
ostrolodka, gorechavka, navro‗zgul, ayiqtovonlar, yovvoyi piyozlar, g‗ozpanjalar va
ko‗pgina boshqalar o‗sadi.
Shu bilan bir qatorda donlilar (alp myatligi, alp timofeevkasi va b.) osokalilar (qora
gulli osoka, yumaloq gulli osoka,past bo‗yli kobreziya va b.) xarakterlidir.
Tog‗ usti kserofitli o‗simlik qoplamalri O‗rta Osiyo tog‗larining janubiy qismi
uchun xarakterli xisoblanadi. Bu o‗simlik qoplamasi tarkibi bo‗yicha bir xil emas;
ularning tuzilishida biologik, shu bilan birga ekologik turlarida ishtirok etadi.
Masalan, (tikanli o‗tlar), cho‗l o‗simliklari - Festuca valesiaca, Stipa trichoides, S
lipskyi, Phleum phleoides, Poa relaxa va b.. Bundan tashqari ba‘zi xollarda bular bilan
mezofill vakillari bo‗lgan o‗tloq o‗simliklari - Hordeum turkestanicum, H.
brevisubulatum, Sagex litvinovii, S. Stenophylloides, Artemisia dracunculus.
O‗zbekistonda madaniy o‗simliklarni tarqalishi keskin ikki qismga: sug‗oriladigan
tumanlar yoki oazislar va sug‗orilmaydigan tumanlarga bo‗linadi.
Oazislar asosan Turon past tekisliklarida joylashgan bo‗lib, u cho‗l zonasiga
tegishli. Ular o‗simliklar qoplamasining juda ko‗pligi, atrofagi kengiklari bilan ajralib
turadi.
Adabiyotlar:
1.O‗zbekiston
florasini
boyligi
va
xilma-xilligi.
Dorivor
o‗simliklar
resursshunosligi to‗g‗risida tushuncha va uning vazifalari. Geobotanik va
resursshunoslik terminlari (A.YA.Ibragimov).
2.O‗zbekiston dorivor o‗simliklarning hom ashyo bazasi. O‗zbekistonda yovvoyi
holda o‗sadigan va etishtiriladigan dorivor o‗simliklar. YAngi istiqbolli o‗simliklarni
izlab topish usullari (X.M.Komilov).
3.O‗simliklar jamoasi, ularning dengiz sathidan joylashgan erlari balandligiga
qarab bo‗linishi (poyasnost), tarixiy rayonlar va guruhlarga bog‗liqligi (F.F.Urmanova).
4.Dorivor o‗simliklarni ko‗plab o‗sadigan joylarni izlab topish, ularni xaritaga
belgilash, zahirasini, hosildorligini va tiklanish davrini, yillik yig‗ish miqdorini rejalash
(A.YA.Ibragimov).
5.Dorivor o‗simliklarni muhofaza qilish va ularning resurslaridan oqilona
foydalanish. O‗zbekiston tabiiy ko‗riqhona fondi (X.M.Komilov).
6.Dorivor
o‗simliklarni hom ashyosini tayyorlash asoslari (omillar)
(F.F.O‗rmanova).
7.Tabiiy sharoitda yo‗qolib ketish xavfi bo‗lgan va kamayib ketayotgan noyob
dorivor o‗simliklarni madaniylashtirish muammolari (X.M.Komilov).
30
8.Dorixonalar tizimi va farmatsevtika sanoati uchun tayyorlanadigan o‗simliklar
(A.YA.Ibragimov).
9.O‗zbekistonning yangi istiqbolli dorivor o‗simliklari va ularning xom ashyo
bazasini shakllantirish (F.F.Urmanova).
10. O‗zbekiston Respublikasi Qizil kitobi. 1 tom. Toshkent, 1998.
11.Ibragimov A.YA. O‗zbekiston Respublikasini dorivor o‗simliklar bilan
ta‘minlash uchun tavsiyalar. Kimyo va farmatsiya jurnali, 1995, №6. S.30-32.
12.Ibragimov A.YA. O‗zbekiston Respublikasini dorivor o‗simliklar bilan
ta‘minlash istiqbollari. Kimyo va farmatsiya jurnali, 1995, №4. S.4-5.
13.Murdaxaev YU.M. Kultura lekarstvennыx rasteniy v Uzbekistane. Tashkent.
Izd. Abu Ali Ibn Sino, 1999.
14.Ibragimov A.YA. Obespechennost respubliki Uzbekistan lekarstvennыm
rastitelnыm sыryom. Perspektivы i rekomendatsii. Kimyo va farmatsiya jurnali. 1993,
№5. S.70-73.
15.Xolmatov X.X. va Xabibov Z.X. O‗zbekistonning shifobaxsh o‗simliklari,
Toshkent, 1976.
6-8-Ma‟ruza
Mavzu: Dorivor o„simliklarni ko„plab o„sadigan joylarni izlab topish, ularni
xaritaga belgilash zahirasini, hosildorligini va tiklash davrini aniqlash. Yillik
miqdorini rejalash
Mavzu 6 soatga mo„ljallangan.
Ma‟ruza rejasi:
1.Dorivor o‗simliklarni o‗sadigan joylarini izlab topish.
2.Dorivor o‗simliklarni o‗sadigan joylarni xaritaga belgilash.
3.Dorivor o‗simlik zahirasini aniqlash usullari:
a) hisoblash maydonchalari usuli;
b) namunaviy nusxalar usuli;
v) proektiv qoplanganlik usuli.
4. Dorivor o‗simliklarni hosildorligi va tiklanish davrini aniqlash.
5.Dorivor o‗simlik maxsulotlarini yillik miqdorini rejalashtirish.
Tayanch iboralar: dorivor o‗simliklarni o‗sadigan joylari, xaritaga belgilash,
zaxirasini aniqlash, namunaviy nusxalar usuli, proektiv qoplanganlik usuli, xisoblash
maydonchalari usuli, xosildorlik, tiklanish davri, yillik miqdor.
31
Zamonaviy tibbiyotda qo‗llaniladigan deyarli barcha o‗simliklar xalq tabobatida
keng qo‗llanilgan. Xalq tabobatiga kerakli e‘tibor qaratish dolzarb dorivor o‗simliklarni
topishda juda qo‗l keladi. Bundan avvallari to‗plagan ma‘lumotlardan zamonaviy
tabobat uchun kerak bo‗lganlarini tanlab olish ularni ilmiy izlanishlarga tadbiq eta
bilishimiz lozim. Bu ishlarni resursshunoslar bajaradi.
Resursshunos ish boshlashidan oldin katta tayyorgarlik ko‗radi. O‗rganiladigan er
xaqida to‗la ma‘lumotlarni yig‗ib xulosa qiladi. Birinchidan adabiyotlarni ko‗rib
o‗rganiladigan rayon yoki viloyat xaqida, ob havosi to‗g‗rirog‗i, kun va tun harorati, suv
bilan ta‘minlanishini o‗rganib chiqadi.
O‗simliklarni o‗sadigan joyga qarab resursshunoslar o‗sha erni florasini chuqurroq
adabiyotlar orqali (o‗simliklar kartasiga murojat qilib) va agar mavjud bo‗lsa ilgari olib
borilgan resursshunoslik ishlarini hisobotlari bilan tanishib chiqadi.
Adabiyot yoki hisobotlar asosida izlanish olib boriladigan mintaqa florasi yani
o‗sha erni qoplaydigan formatsiyalar- o‗simliklar jamoasi, assosiatsiyalar – o‗simliklar
qavmi, dominatlar –ustun turar (g‗olib turlar); uchraydigan populyasiyalar-o‗simliklar
to‗dasi; endemik o‗simliklar –ma‘lum xududdagi turlar va x.k.
O‗simliklarni o‗sadigan joylarni aniqlashda yoki ma‘lum xududdagi turlarni
aniqlashda O‗zbekiston o‗simliklarini gerbariylari bilan tanishishdir. Odatda gerbariy
saqlash honalarini xodimlari gerbariy bilan tanishtirish haqida zarur foydali ma‘lumotlar
berishlari mumkin.
YUqorida keltirilgan barcha ishlar ekspeditsiya boshlanishidan oldin bajarilishi
kerak. Olib borilgan ishlar natijasida o‗simliklarga boy xududlar (tog‗, tog‗oldi, dasht)
aniqlanadi.
SHunday yo‗l tutilsa o‗simliklar tarqalgan erlardagi asosiy populyasiyalar
aniqlanib resursshunoslik ishlar to‗g‗ri olib borilayapti deb hisoblanadi.
Bu izlanishlardan so‗ng geobotanik ma‘lumotlariga suyangan xolda, umuman
uchraydigan o‗simliklar bilan tanishib chiqadi. O‗rganilayotgan erdagi o‗simliklar
fitotsinozi assosatsiyalar va formatsiyalar bilan tanishadi. Flora bilan tanishgandan so‗ng
dorivor o‗simliklarga alohida e‘tibor qaratiladi.
O‗zbekistonda ancha endemik o‗simliklar uchrab turadi, ularga ham alohida
e‘tibor beriladi. Ferula turlari, qora qovuq- ungerniya va boshqalar.
Ekspeditsiyaga tayyorgarlik qilinadi. Taxlil qilinadigan joyga borgandan so‗ng,
o‗simliklar xaqidagi ma‘lumot erlik, qishloq xo‗jalik yoki bor bo‗lsa o‗simliklar kartasi
bilan tanishiladi.
Ma‘lum darajada erlik axoli yordamidan foydalaniladi. Ular yordamida o‗simlik
bor erlarni va ularga etib borish masalalari xal qilinadi.
Ko‗p xollarda o‗simliklarning kimyoviy tarkibi, xossalarini yanada chuqurroq
o‗rganish natijasida uning tibbiyotning boshqa soxasi qo‗llanish xollari uchrab turadi.
Bundan izlanuvchilar asosan bir paytlar tabobatda qo‗llanilgan biroq xozirda
unitilayotgan o‗simliklarni o‗rganish orqali ularni yana amaliyotga joriy qilishlari
mumkin.
32
Bunday o‗simliklarga resursshunoslar alohida e‘tibor qilib, ularni chuqurroq
o‗rganadilar. O‗sayotgan eri hosil qilgan populyasiyasi va zahirasiga qarab tavsiyalar
qilinadi.
Azaldan ma‘lumki botanik jixatdan qarindosh bo‗lgan o‗simliklar kimyoviy
tarkibi bir-biriga yaqin bo‗lishi mumkin. Buning natijasida farmakologik ta‘siri ham
yaqin bo‗ladi. Bu shu biologik qonuniyatni bilgan holda izlanish olib borish ancha
maqsadga muvofiqdir. Ko‗pincha bizning olimlarimiz o‗simliklarni sistematik o‗rnini
uning kimyoviy tarkibi orasidagi bog‗liqliklarni o‗rganadilar. Bunda u muammoni
o‗rganish doirasida aniq qiyinchiliklar yuzaga keladi. Qonuniyatdagi cheklanish
xolatlaridi o‗simliklarning fiologenetik, bioximik ko‗rsatgichlari o‗rtasida hech qanday
paralellik mavjud bo‗lmasligi mumkin. Ko‗pchilik xollarda o‗simliklarga bo‗lgan talab
bir paytlar maxsus belgilangan bir o‗simlik xom ashyosini yig‗ish orqali qondiriladi. Bu
dorivor o‗simliklarni o‗rganishni rivojlanishiga to‗siqlik qiladi. Filogenetik usullardan
foydalangan holda qarindoshligi yaqin bo‗lgan o‗simliklarni aniqlash va xom ashyo
sifatida tavsiya qilinadi.
Dorivor o„simliklar hosildorligini hisoblash maydonchalarida aniqlash
Hisoblash maydonchalarini butun o‗simlik o‗sadigan maydonini imkon boricha
qamrab olgan holda bir —biridan ma‘lum masofada bir hil joylashtiriladi. Ularni parallel
yoki perpendikulyar yo‗nalishda, diagonal yoki "konvert" shaklida joylashtirish
mumkin. O‗rganilayotgan o‗simlik turi bor yoki yo‗qligidan qat‘iy nazar ularni bir necha
qalam yoki ma‘lum masofodan so‗ng joylashtirish zarur.
Xech qachon hisoblash maydonchalarini subektiv, "ya‘ni o‗ziga xos joylar" tanlab
joylashtirish mumkin emas.
Ma‘lumotlarni statistik qayta ishlaganda o‗rtacha arifmetik hato, o‗rtachadan 15%
dan ortig‗ini tashkil qilmasligi kerak. Hisoblash maydonchalarining soni etarli bo‗lishi
zarur. Belgilangan aniqlikka erish uchun etarli hisoblash maydonchalarining soni,
asosan, o‗rganilayotgan turning qanchalik tekis tarqalganligi va qisman uning mikdoriga
bog‗liq.
Tur qanchalik tekis tarqalgan va ko‗p miqdorda o‗sgan bo‗lsa, shunchalik kam
hisoblash maydonchalari zarur bo‗ladi. Optimal xollarda kerakli aniqlikka erishish
uchun 15 ta maydoncha etarli bo‗ladi. Tur notekis tarqalganda esa maydonchalar soni 50
tagacha etadi, lekin ko‗p hollarda hosildorlikni anikqash uchun 1 metr kvadrat
bo‗lgan 25 ta maydoncha joylashtirish etarli bo‗ladi, zaruriy maydonchalar sonini
formula bo‗yicha hisoblash mumkin.
Statistik kayta ishlash uchun formulalar
Natijalarni qayta ishlaganda istalgan qo‗llanmalardan foydalanib, umumiy
usullarda olib borish mumkin. Faqat bir ko‗rsatkich ularda turlicha xarf bilan belgilanish
hisobga olinsa bas.
33
Qo‗yida qo‗llanmalarda kam uchraydigan, lekin natijalarni qayta ishlaganda zarur
bo‗ladigan formulalarni keltiramiz:
1. O‗rtacha arifmetik (M
o‗r
) ni aniqlash uchun:
∑ M
n
M
o‗r
= ------------ (1)
n
bunda M
o‗r
— o‗rtacha arifmetik;
M
n
— har bir maydonchadan olingan natijalar;
n- maydonchalar soni.
2. Dispersiya (S) ni hisoblash uchun:
( ∑ M
n
)
2
S = ∑ M
n
2
----------- (2)
n
bu erda S— dispersiya;
∑ M
n
2
— har bir maydonchadan olingan natijalar kvadratlari yig‗-indisi;
( ∑ M
n
)2— har bir maydonchadan olingan natijalar
YIRINDISINING
kvadrati;
n — maydonchalar soni.
3. Kvadratik og‗ish
(s) ni xisoblash:
s
s = √ -------- (3)
n -1
bunda s — kvadratik og‗ish;
S — dispersiya; n — maydonchalar soni.
4. O‗rtacha arifmetik hato (m) ni hisoblash:
s
m=-------- (4)
√ n
bunda m — o‗rtacha arifmetik hato;
s — kvadratik og‗ish;
n — maydonchalar soni.
34
5. Nisbiy hato (ε) ni hisoblash:
m
ε =--------x 100% (5)
M
o‗r
bunda ε — nisbiy hato; m — o‗rtacha arifmetik hato;
M
o‗r
— o‗rtacha arifmetik.
6. 10 yoki 15% aniqligida ma‘lumot olish uchun zarur bo‗lgan maydonchalar
soni (n) ni topish:
v
2
n =------- (6)
r
2
bunda n — maydonchalar soni.
v— variatsiyalar koefitsenti;
r— talab qilingan aniqlik, ya‘ni 10% yoki 15%;
v— variatsiya koefitsenti quyidagi formula bo‗yicha aniqlanadi:
100 x σ
v = ----------- (7)
M
o‗r
bunda σ —o‗rtacha kvadratik og‗ish
M
o‗r
- o‗rtacha arifmetik.
Agar kalkulyator bo‗lmasa, dala sharoitida o‗rtacha kvadratik (σ) og‗ish
kattaligini jadval yordamida ham hisoblab topish mumkin.
σ =a x k (8)
bunda a — eng katta va eng kichik natija orasidagi farq;
k — maydonchalar soni (n) ga bog‗lik bo‗lgan koeffitsent.
Maydonchalarining soniga
bog‗lik bo‗lgan koeffitsent qiymatlari
(Snedekor, 1961)
n
k
n
k
2
0,886
11
0,316
35
3
0,591
12
0,307
4
0,486
14
0,294
5
0,430
16
0,283
6
0,395
18
0,275
7
0,370
20
0,268
8
0,351
30
0,245
9
0,337
40
0,231
10
0,325
50
0,222
Masalan, 10 ta hisoblash maydonchasida hosildorlik 7 g dan 27 gacha farq qiladi:
a=M
max
-M
min
= 27-7=20
Jadval bo‗yicha ( k - 0,325) hisoblab:
σ =a x k=20 x 0,325=6,5 ni topamiz.
Maydonchalar o‗lchami o‗rganilayotgan turining etuk ekzemplyar soni bilan
belgilanadi. O‗rganilayotgan turining kamida 5 ta etuk ekzemplyari joylashadigan
maydoncha etarli o‗lchamda hisoblanadi. Hisoblash maydonchalarining soni qancha
ko‗p bo‗lsa, xom ashyo zahirasini aniqlashda hatolik shuncha kam bo‗ladi. SHuning
uchun bajarilish og‗irligi bir xil bo‗lgan holda, ko‗prok mayda hisoblash
maydonchalarida kamroq yirik hisoblash maydonchalaridan ko‗ra aniqrok natijaga
erishiladi.
O‗tsimon yoki chala buta o‗simliklar uchun maydonchalar 0,25-4m
2
kattaligida
olinadi.
Maydoncha shaklining ahamiyati yo‗q. Olingan natijalarning hatosi tajriba
hatosidan oshmaydi.
0,25 m kv. kattaligidagi maydonchalar bilan ishlaganda, diametri 56 sm bo‗lgan
simdan tayyorlangan aylanadan foydalanish qulay. CHunki radiusi 0,28 m bo‗lgan
aylananing yuzasi S = π x g
2
= 3,14 x 0
,
28
2
= 0,2462 m
2
ni tashkil qiladi.
O‗simlik hosildorligi maydon birligidagi nusxalar soni va ularning rivojlanish
darajasiga bog‗liq.
SHuning uchun, turli tadqiqotchilar olgan natijalarini solishtirish
maqsadida, xar bir hisoblash maydonchada, undan xom ashyo yig‗ib olishdan avval
turning nusxa sonini sanab chiqiladi. SHundan so‗ng xar bir hisoblash maydonchasidagi
barcha xom ashyo, o‗simlikning yig‗ish va quritish qoidalari talablariga asosan yig‗ib
olinadi. Hosildorlik — berilgan tur populyasiyasi xom ashyoning tovar fitomassasi
kattaligidir. SHuning uchun yosh novdalar va zararlangan nusxalar yig‗ilmaydi.
Maydonchadan yig‗ilgan xom ashyo xosildorlikni baholash aniqligiga ta‘sir qilmaydi.
O‗lchayotgan toshsiz, richagli tarozilardan foydalanish qulayroq.
36
Hosildorlikni hisoblash uchun zaruriy maydonchalarning taxminiy sonini bitta
hisoblash maydonchadan yig‗ilgan xom ashyoning maksimal va minimal og‗irligi
orasidagi farq asosida aniqlash mumkin. Masalan, agar 15 ta maydoncha
mo‗ljallashtirilgan bo‗lib, bitta maydonchadan maksimal va minimal fitomassa miqdori
o‗zaro 5 — 7 marotaba kamga farq qilsa, shuncha maydoncha soni bilan kifoyalanish
mumkin. Maksimal va minimal og‗irlik 15 — 20 marotaba farq qilganda yana 15 — 20
ta maydoncha joylashtirish zarur bo‗ladi.
Misol. Regel qo‗ziqulog‗i o‗simligining zahirasini aniqlash uchun o‗simlik
tarqalgan xududlarning biri (CHimyon k,.)da 260 m x 180 m = 46800 m
2
(~ 4,7 ga)
kattalikdagi maydon tanlab olindi. O‗simlikning hosildorligi hisoblash maydonchalari
usulida aniqlandi. Buning uchun maydon diagonali bo‗ylab har 20 m oraliqda
joylashtirilgan 1 m
2
kattalikdagi 15 ta hisoblash maydonchalaridagi o‗simlikning xom
ashyo qismlarini qirqib olinib, 5% aniqlikda tortib olindi. Bunda qo‗yidagi natijalar
(Mn) qayd qilindi: 265, 405, 211, 668, 420, 252, 386, 290, 215, 335, 440, 403 , 271,
275, 355 g.
1 m
2
kattalikdagi hisoblash maydonchasidan yig‗ilgan xom ashyoning o‗rtacha
,qiymati M
o‗r
(1) formula bilan aniqlanadi:
∑Mn=265+405+211 +668+420+252+386+290+215+335+440+403+271+
275+355=5191
5191
M
o‗r
= --------= 346,07 g.
15
O‗rtacha arifmetik hatolik (m) ni topish uchun dispersiya (S) va kvadratik og‗ish
Dostları ilə paylaş: |