Toshkent farmatsevtika instituti ijtimoiy fanlar kafedrasi dinshunoslik fanidan

foydalanillgan adabiyotlar
1.O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi
2.Karimov I.O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida T.2011
3.Karimov I.YUksak ma’naviyat – engilmas kuch T.2008
3.Karimov I. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T. «O`zbtkiston», 1997 y.
4.Mo`minov A.Q. Dinshunoslik asoslarini o`qitish va o`rganishning yagona konseptsiyasi. T, 1999 y.
5.Mo`minov A.Q. va boshqalar. Dinshunoslik. T, «Mehnat» 2004 y.
6.Dinshunoslik. Ma'ruzalar matni. T, 2000 y.
7.Dinshunoslik. N.Ibrohimov tahriri ostida T., 2004 y.


2 MAVZU: Milliy dinlar.
Mavzuning maqsadi: Jahonda ko‘plab mamlakatlar singari turfa dinlar mavjud.Ular o‘z xususiyatlari bilan milliy dinlar guruhini ham tashkil etadi.Qadimgi Xitoy, Hindiston va Isroil erlarida vujudga kelib u erlik aholining milliy dinlari hamda o‘ziga xosliklarini ko‘rsatishdan iborat.
Talaba bilishi lozim: Milliy din tushunchasi, yuqorida nomlari keltirilgan mamlakatlar xalqlarining o‘ziga xos diniy marosimlari bayramlari haqida, muqaddas kitoblari va hozirgi kundagi jamiyatdagi o‘rni haqida ma’lumotga ega bo‘lish.
Motivatsiya: Hozirgi kunda 130dan ortiq millat va elatlar yashaydi hamda ularning o‘z e’tiqod qiluvchi dinlari mavjud.SHuningdek, azaldan qo‘shni bo‘lib kelgan Xitoy, Hindiston kabi davlatlar bilan ming yillik aloqalar mavjud.Mazkur xalqlarning diniy e’tiqodlaridagi o‘ziga xosliklarni o‘rganishga bo‘lgan intilishlarda amaliy yordam bo‘ladi.
Fanlararo va fan ichidagi bog’liqlik: ma’naviyat asoslari, pedagogika, falsafa, psixologiya fanlari hamda dinshunoslikda 1,3,4-mavzular bilan bog‘liq.


Nazariy qism
Iudaizm dini Falastinda miloddan avvalgi II ming yillikning oxirlari – I ming yillikning boshlarida vujudga kelgan. «Iudaizm» atamasi yahudiy qabilalar ittifoqiga kirgan (Ruvit, Simon, Levin va Iuda singari) 12 qabilaning eng kattasi nomidan olingan.Miloddan avvalgi X asrda ular Iuda qabilasi atrofida birlashti-rilgan. Qabila vakili Dovud Isroil-yahudiy davlatining podshohi lavozimini egallagan.Miloddan avvalgi XIII asrda yahudiy ko‘chmanchi qabilalari Falastinga bostirib kelishiga qadar totemizm, animizm va sehrgarlik avj olgan va ko‘pxudolik amalda mavjud bo‘lgan. YAhudiylarning diniy e’tiqodida yakkaxudolik g‘oyalari Falastinni bosib olganidan keyin shakllana boshlagan. Bu jarayon uzoq vaqt davom etgan. Dastlab bosh xudo sifatida YAxve (Iegova) tog‘lar, chaqmoq, momaqaldiroq va suv xudosi qabul qilingan bo‘lsa-da, aholi ko‘pxudolik an’analarini saqlab qolgan. Miloddan avvalgi 622 yilda podsho Iosif ko‘pxudolik amaliyotini tugatish maqsadida YAxvedan boshqa xudolarga sig‘inishni bekor qilgan. Lekin yakkaxudolikni joriy qilish maqsadida davlat tomonidan ko‘rilgan choralar ham samara bermagan. Miloddan avvalgi 586 yilda YAngi Bobil podshosi Navuxodonosor Iudeyani bosib olganidan keyin vaziyat tubdan o‘zgargan. Navuxodonosorning buyrug‘i bilan Quddusdagi iudaizmning bosh ibodatxonasi vayron qilingan. YAhudiylarning bir qismi Mesopotamiyaga majburan ko‘chirilgan. Isroilda mustaqillik uchun kurash boshlangan. Iudaizm dini yahudiylarning davlat mustaqilligini qayta tiklash va majburan ko‘chirib yuborilgan yurtdoshlarini Vataniga qaytarish uchun kurashida (diaspora) mafkura vazifasini bajargan. SHu vaqtdan boshlab yakkaxudolik g‘oyasi yahudiylarni birlashtiruvchi diniy mafkura sifatida jamiyatda mustahkamlangan.
Iudaizm dini aqidalari va marosimlari muqaddas manbalarda bayon qilingan. Ular muqaddas bitiklar (Tanak) va muqaddas rivoyatlar (Talmud – qadimgi yaxudiy tilida lameyd – o‘rganish degan ma’noni anglatadi)ga bo‘linadi. Tanak – xristianlikning muqaddas kitobi Injil (Bibliya)ning Eski ahd qismiga kiritilgan. Tanak manbalarda Tavrot deb qayd etiladi. Tavrot miloddan avvalgi X–V asrlarda yozilgan va quyidagi kitoblardan iborat: Borliq, CHiqish, Loviy, Sonlar, Ikkinchi qonun.Miloddan avvalgi V asrda muqaddas bitik yagona to‘plam sifatida dastxat qilingan. Tavrotning qismlarida YAxvening yagonaligi, olamning yaratilishi, Adam va Evaning jannatdan quvilganligi, ularning avlodlarini sarguzashtlari hamda xudo bilan murakkab munosabatlari tasvirlangan.
Muqaddas manbalarda qayd etilgan rivoyatlarga binoan, payg‘ambar Muso (Moisey)ga Sinay tog‘ida xudo YAxvedan vahiy kelgan. Xudo YAxve uning vositachiligida yahudiy xalqi bilan ahdnoma «zavet» tuzishni taklif etgan. Ahdnomaning asosini ikkita shart tashkil etadi. Birinchisi – yahudiy xalqi YAxveni xudolarning eng qudratlisi emas, balki yagona xudo, borliqning yaratuvchisi va unda yuz berayotgan hodisalarni belgilovchi sifatida tan olishi lozim. Ikkinchisi –yahudiylarga YAxvega sodiqligini isbotlasa, xudoning nazari tushganxalq imtiyozi beriladi va uning himoyasida bo‘ladi.YAhudiylar xudoning sevimli bandasi bo‘lib, ularga erda insonparvarlik, tenglik, farovonlik, hamjihatlik va boqiy hayotga hukmron ilohiy jamiyatni qurish messiyasini bajaruvchi xalq mas’uliyati yuklatilganligi aqidasi mavjud. Binobarin, unga asoslanib ravvinlar (qadimgi yahudiy tilida rabbi – mening ustozim degan ma’noni anglatadi), ya’ni ruhoniylar miloddan avvalgi 444 yilda yahudiylarning boshqa xalqlar bilan quda-andachilik munosabati o‘rnatishini taqiqlovchi qonun qabul qilinishiga erishganlar. Masalaning diqqatga sazovor jihati shundaki, bir tomondan, bu qonun yahudiylarni boshqa xalqlarga qarshi qo‘yish (hatto ularning ta’qibi)ga sabab bo‘lsa, ikkinchi tomondan, xalqni qiyin sinovlarni engib o‘tish yo‘lida jipslashtiruvchi vosita vazifasini bajargan.
YAxudiylik ta’limoti uning kitobiy asoslari «Tora» , «Tavrot»da o‘z aksini topgan

1. 
   Butun olamni yaratuvchisi-xudo YAxvedir.
   
2. 
   YAxudiylar tanlab olingan xalq
   
3. 
   Oxiratda xaloskor – messiya keladi va u bir qancha vazifalarni amalga oshiradi.
   
4. 
   Oxirat mavjud
   

YAxve Musoga Sinay tog‘ida «ahdnoma» bergan. Ahdnomaning mazmuni Tavrotning «CHiqish» va «Ikkinchi qonun» qismlarida qayd etilgan. U o‘nta diniy aqidalar, axloqiy-huquqiy normalardan tuzilgan.Ular quyidagilardan iborat:
1) faqat YAxvega sig‘inish;
2) YAxvedan boshqa osmondagi, erdagi, suvdagi yoki undan pastda
turgan narsalar va mavjudotlarni ilohiylashtirmaslik, ularning
butlarini yaratmaslik va sig‘inmaslik;
3) xudoning nomini besabab tilga olmaslik;
4) haftaning olti kunida ishlab, shanba kunida xudoga
sig‘inishni unutmaslik (zero, xudo dunyoni olti kun davomida yaratib,
ettinchi kunida fatvo bergan va uni muqaddaslashtirgan);
5) ota-onani hurmat qilish;
6) odam o‘ldirmaslik;
7) zino qilmaslik;
8) o‘g‘rilik qilmaslik;
9) yaqin kishilarga yolg‘on guvohlik bermaslik;
10) yaqin kishilarning haqiga xiyonat qilmaslik.
Ahdnoma shartlari yahudiylar uchun amal qiladi va boshqa xalqlar vakillari bilan munosabatlarda legitimlik kuchiga ega emas.Zero, «jonga-jon, qonga-qon» aqidasi bu muammoga ko‘proq oydinlik kiritishi ehtimoldan xoli emas. Tavrotning «CHiqish» kitobida yakkaxudolik Moiseyning yahudiylarni Misr qulligidan qutqarganidan keyin joriy qilinganligi to‘g‘risida hikoya qilingan. Tarixda yahudiylarning Misrda tutqun-likda bo‘lganligi qayd etilmagan. Rivoyatda aks ettirilgan hodisalar yahudiylarning Falastinni bosib olish uchun kurashi davri bo‘lsa kerak.
Iudaizmning muqaddas rivoyatlari Talmud (qadimgi yahudiy tilidagi lameyd so‘zidan olingan bo‘lib, o‘rganish, tahlil qilish degan ma’nolarni anglatadi) hisoblanadi. Diaspora davrida Tavrotning matnlariga sharhlardan tuzilgan. Miloddan avvalgi II–I asrlarda Talmud og‘zaki an’ana shaklida yoyila boshladi. Milodiy III–V asrlarda dastxat qilingan. Jinoiy va fuqaroviy munosabatlarni tartibga soluvchi qonunlar, axloq normalari, diniy aqidalar va qoidalarning sharhlari, oilaviy va shaxsiy hayot masalalari yuzasidan maslahatlardan tuzilgan.
Diniy aqidalarni tafsir qilish keyingi davrlarda ham davom ettirilgan. O‘rta asrlarda iudaizm o‘zining eski mazmunini saqlab qolgan holda biroz o‘zgargan.
Sionizm o‘zaro bog‘langan ikkita maqsadni ishlab chiqib, ularni izchil amalga oshirib kelmoqda. Bu maqsadlar quyidagicha: 1) tarixiy sabablarga ko‘ra turli tomonlarga ketib, o‘sha joylarda ko‘p asrlardan buyon yashayotgan yahudiylarni o‘z yurtlariga, ya’ni ajdodlarining Vataniga qaytarib kelish va Isroil davlatini Er yuzidagi jannatga aylantirishga xizmat qildirish; 2) agar shaxs yahudiy millatiga mansub bo‘lsa-yu, ammo yashab turgan joyidan Isroilga ko‘chib kela olmasa,uni o‘sha erdan turib Isroilni iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy va harbiy jihatdan qo‘llab-quvvatlashga hissa qo‘shishga da’vat qilish.
Iudaizmda yahudiylarning kundalik turmushi bilan bog‘liq munosabatlarni tartibga solishga katta e’tibor beriladi. Masalan,har bir dindor taom iste’mol qilish, jinsiy munosabatlar, jamoatjoylari, ibodatxonalardagi xulq-atvor qoidalari va hokazolarni tartibga soladigan 365 ta taqiq va 248 ta buyruqlarni yoddan bilishi kerak.
Mazkur dinda diniy bayramlarga alohida e’tibor beriladi. Ularning asosiylari quyidagilardan iborat: shabbat (shanbalik) –dam olish kuni va bunda har qanday ijtimoiy faoliyat taqiqlanadi; yom kippur (cheklanish kuni) – bir kunlik ro‘za, tavba-tazarru qilish; pesax (pasxa) – bahorning boshlanishi bayrami va hokazolar.
Iudaizmda diniy tashkilot tarixiy taraqqiyot bosqichlarida o‘zgarib borgan. Dastlab dindorlar jamoalariga kohinlar rahbarlik qilganlar. Diniy hayot YAxve (Quddus) ibodatxonasida markazlashtirilgan. Diaspora davri boshlanganidan keyin diniy hayotda sinagoga – ravvin (ustoz) rahbarligidagi dindorlar jamoasi tuzilgan.
Hozirgi davrda iudaizm Isroil davlatida asosiy din bo‘lsa-da, davlat dini maqomiga ega emas. SHunga qaramasdan, u davlatning madadiga tayanadi. Uning ijtimoiy hayotga ta’siri juda kuchli. Diniy jamoalar rahbarlari ravvinlar davlat xizmatchisi maqomiga ega. Ravvinlar fuqarolik holatini rasmiylashtiradilar. Qurolli kuchlarda tarbiyaviy ishlarni olib boradilar, diniy marosimlarga rahbarlik qiladilar.
Iudaizm diniy jamoalari Isroildan tashqari jahonning juda ko‘p davlatlarida faoliyat olib boradi. Jumladan, O‘zbekistonda ham rasmiy diniy konfessiya sifatida tan olingan.
Xulosa sifatida qayd etish lozimki, iudaizm yakkaxudolikka asoslangan eng qadimgi dinlardan biri, rivojlangan diniy marosimga ega, xalqning ma’naviy dunyosini boyitishga xizmat qiluvchi milliy dindir. Asrlar davomida takomillashtirib kelgan mazkur diniy ta’limot va marosimlar tizimi jahon dini maqomida xalqaro munosabatlarda faol ishtirok etib kelayotgan xristianlik va islom aqidalarining shakllanishga beqiyos hissa qo‘shgan.
Hinduizm juda murakkab dindir. U bir tomondan yirik ijtimoiy tashkilot, ikkinchi tomondan turli dinlar qorishmasidir. Ijtimoiytashkilotsifatida kastachilik asosiga qurilgan. Ma’lumki, mil. av. VI asrda Hindistonda buddizm dini vujudga keldi. U braxmanizmdagi bir necha jihatlarni qabul qilgan bo‘lsa-da, kastata’limotini inkor etdi. O‘sha davrda Hindistonda kasta tuzumini saqlab qolishga, braxmanizm dinini isloh qilib, qaytatiklashga xarakat boshlandi. Bu harakat braxmanizm bilan buddizm o‘rta-sidagi kurashni ifodalovchi hinduizm edi.
Bu din, asosan, Hindistondatarqalgan bo‘lib, mamlakat aholisining 83 foizi, ya’ni 750 mln. kishi shudingae’tiqod qiladi. Hinduizm e’tiqod qiluvchilar soni jixatidan jahonda uchinchi o‘rinda turadi. Hinduizm uni qabul qil-moqchi bo‘lganlarga qo‘yadigan birinchi va asosiy shart Hindistondagi kastatuzumini qabul qilishdir.
Diniy qorishma sifatida hinduizm oriylargacha bo‘lgan dinlar, hind-skif jamoalarining ibtidoiy diniy tasavvurlarini va qadimgi braxmanlarning buddizm bilan aralashgan qadimiy urf-odatlarini o‘zida mujassam qilgan. Miloddan avvalgi II ming yillikning o‘rtalarida Hindistonning shimoliy va markaziy qismlarini taxminan Pomir tog‘lari vohalarida yashagan ko‘chmanchi Oriy (asilzoda) qabilalari bosib olganlar. Ularning bu erlarga kelishi sinflar va davlatning paydo bo‘lishi davriga to‘g‘ri kelgan. Ko‘chmanchi qabilalar odatdagidek mahalliy aholiga singib ketmagan. Oriylar o‘z urf-odatlari, an’analari va udumlarini saqlab qolishi bilan birga mahalliy xalq madaniyatining rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan. Oriylarning mahalliy ma daniyatga ta’siri diniy e’tiqodda ayniqsa salmoqli bo‘lgan. Ularning diniy aqidalari xudolarga qurbonlik qilish (xudoga eng katta qurbonlik odam hisoblangan, undan keyin qayd etish tartibiga ko‘raot, ho‘kiz, qo‘y va echki turgan) hamda boshqa marosimlari muqaddas bitiklarda tasvirlangan.
Miloddan avvalgi II ming yillik oxirlari – I ming yillikning boshlarida mazkur bitiklar asosida muqaddas matnlar to‘plami – vedalar (sanskrit tilida – bilim degan ma’noni anglatadi) yaratilgan. Vedalar matni qadimgi xudolar to‘g‘risidagi hikoyalar, xudolarga qurbonliklar qilish tartibi va bu marosimlarni bajarishda aytiladigan qo‘shiqlar, xudolar sharafiga aytiladigan madhiyalar va afsunlardan tuzilgan.
Vedalar 4 ta to‘plamga bo‘linadi va quyidagilardan iborat:
1) Rigveda – xudolarga bag‘ishlangan madhiyalar. Xudolarning sarguzashtlari, o‘zaro aloqalari va asosiy vazifalari she’riy uslubida tasvirlangan;
2) Samveda – asosan Rigveda mavzularini takrorlovchi she’riy to‘plam;
3) YAdjurveda – qurbonliklar qilish qoidalaridan iborat;
4) Atxarvaveda – yovuz ruhlarga qarshi qo‘llaniladigan jodu va afsunlardan tuzilgan.
Miloddan avvalgi II ming yillik oxirlari – I ming yillikning boshlarida Qadimgi Hindistonda vujudga kelgan din muqaddas bitik – vedalar sharafiga shu nom bilan atalgan. Veda dini asrlar davomida takomillashib borgan.
SHunisi qiziqki, hinduizm o‘ziningasosi hisoblanadigan vedizm vabraxmanizmdan tashqi ko‘rinishda farklanadi. Uida yaigi braxmanizm dinlari, to‘g‘rirog‘i, oqimlari mujassamdir. Ularning barchasini umumiy jihatlariga qarab bir guruhga jamlash mumkin: tushuncha va qonunlarning asl manbai bo‘lgan vedalarning muqaddasligi; guru (pir, ustoz)ning tan olinishi; muqaddas joylarga ziyoratga borish; sanskritning muqaddastil ekanligi; va nihoyat, sigirning muqaldas ekanligi. Bu besh qoida yoki aqida umum tomonidan tam olingan bo‘lsada, ko‘p sonli e’tiqod qiluvchilar orasida o‘ziga yarasha farq va o‘ziga xoslik kasb etgan.
Hiiduizmda keyingi davrda vedalardan tashqari xalq ogzaki ijodi namuialari, jumladan, «Maxabxarata» xam muqaddas yozuvlar qatoriga qushilgan. Hinduizmda ham braxmanlar asosiy o‘rinni egallaydi. SHuninguchun ham mazkur adabiyotlarning ko‘pchiligi braxmanlar tomonidan yaratilgan. Ular eski aqidalarning zamon talabiga javob bermasligini ko‘rib, yangi qonun-qoidalarga mos ravishda turli oqimlarni yuzaga keltirdilar. Hinduizmda trimurti (uchlik) - Braxma, Vishpu, SHiva xudolari asosiy xudolar sanalib, Braxma ularning eng (satgasi — dunyoni yaratgan xudo x.isoblaiadi. Biroq hinduizm – nafaqat Vishnu va Shivagagina sirinadilar. SHungabinoan, Hinduizm ikki asosiy oqimga bo‘linadi: SHivaga sig‘inuvchilar va Vishnuga siginuvchilar.
SHiva oddiy xalq ommasi — kambag‘aplarning ilohi hisoblanadi. Shivaizmning mayda oqimlari oriylarga tegishli bo‘lmagan an’analar bilan sug‘orilgan. Deylik, SHaktra yoki SHakta oqimi hayvon yoki odamlarni qurbon qilishi bilan ajralib turadi. Hozir turli balo-ofatlar paytida qilinadigan bunday qurbonliklar yo yo‘q bo‘lib ketgan, yoki maxfiy ravishda amalga oshiriladi. Xalqorasida SHivaning 1008 ta nomi bor.
Vishnu — hozirgi Hindiston panteonida birinchilik uchun kurashayotgan ikkinchi ilohdir. Rigvedada tabiatga jon ato etuvchi quyosh xudosi Vishnu birinchi darajali ilohdir. Unda Vishnu juda saxiy qilibtasvirlangan. Ibodat paytida uni Savitar, Roxita, Surya, Adita nomlari bilan ham ataydilar. U butun koinotni uch qadamda bosib o‘tishi va havoda muallaq yura olishi xususiyati bilan tavsiflanadi. Yarim inson, yarim xudo shaklidagi qaxramom Krishna Vishnuga qo‘shilib ketgan, deb tasavvur qilinadi.
Maxabxarata va Ramayana dostonlarida avatara, ya’ni insonning Vishnuga qo‘shilib ketishi haqida so‘z yuritiladi. Vishnu gohida to‘rt qo‘lli qilib tasvirlanadi. Vishnu-iing ommaviy ibodat marosimlari ba’zan juda murakkablashib, uzoq vaqt davom etadi. U hech qachon inson yoki hayvonni qurbonlik qilishii talab qilmagan.
Krishna («qora») o‘zining tabiiy kelib chiqishiga ko‘ra juda murakkab obrazdir. U haqda olov, chaqmoq, momaqaldi-roq, osmon, quyosh bilan bog‘liq afsonalar mavjud. Krishna jangovar, engilmas qahramon sifatida ta’riflanadi. U urushda xam, sevgida ham engilmas bahodir, ammo juda ayyor tabiatga ega. Krishnaga sig‘inuvchilar, asosan, Mattra shahri va unig.g atroflarida yashaydilar, shuningdek, u Bengaliya va Orissada ham katta shuxratga ega.
Vishnuizm bayramlari turli-tuman: ba’zilari umumiy, ba’zilari esa tabaqalarga ajratilgan holda o‘tkaziladi. Ular asnosida duolar o‘qib, ta’zim bajo keltiriladi, ommaviy diniy marosimlarda qatnashiladi, turli hadya va qurbonliklar ataladi, shuningdek, ibodatxona yaqini-dagi yoki ichidagi muqaddas hovuzda cho‘milish majburiydir. Bu marosimlar ba’zi paytda bir necha kunga ham cho‘zilib ketadi. Ularda faqatgina ruhoniy rahbarligida xadyalar (pul, qimmatbaho buyum yoki qimmatli toshlar) xudolarga hamda ruhoniylarga ataladi. Qurbonliklar turli gullar, xushbo‘yliklar, ovqatlardan, xudolar nomiga atab ozod qilinadigan yoki so‘yiladigan hayvonlardan bo‘ladi. Sig‘ir qadimdan hindlar e’tiqodida muqaddas hayvon hisob-langan. SHuning uchun uni qurbonlik qilish yoki boshqa maqsadlarda o‘ldirish katta gunohhisoblangan. Sigirning besh mahsuloti (sut, suzma-tvorog, sariyog‘, siydik va tezak)dan tayyorlangan pannagavyam hinduiylar e’tiqodida odamlarni va uylarni poklashda alohida kuchga ega. Sigir muqaddas qayvon hisoblanganligi uchun u xudolar bilan bir qatorda ehtirom qilinadi. U keyinchalik «tirik but»ga aylanib, SHivaning ma’budlik o‘rnini to‘ldirdi.
Vishnuizmda ham o‘zining muqaddas hayvoni bor. U may-mundir. Rigvedada Vrishakani (erkak maymun) timsolida Xanumanning ajdodini ko‘rish mumkin, degan rivoyat keltiriladi. Shuning uchun maymun Ram («Ramayana» dostoni-dagi odam-xudo)ning ittifoqchisi maymun-xudo Xanuman-ning vakili sifatida ulug‘lanadi.
Bundan tashqari, ilon, sher, fil, ba’zi qushlar ham ilox.iylashtiriladi. Umuman olganda, hinduizmda deyarli har bir Hindiston hayvoni xudo yoki xudoning hamrohi deb e’tiqod qilinadi.
Hiqduizmda bayramlar ma’lum bir oqimga tegishli bo‘lsa-da, ular ommaviy tarzda nishonlanadi. Masalan, Krishna (avgust) va SHivaning (fevral) tug‘ilgan kunini nishonlashda shivachilar ham, vishnuchilar ham, garchi bayramga xar bir oqim o‘zicha ma’no bersa-da, teng ishtirok etadilar. Qadim zamonlardan ulug‘ bayramlar qatorida mu-qaddas joylarni ziyorat qilish Hindiston diniy xayotida muhim ahamiyat kasb etgai. Vedalarda faqatgina ayrim joylarni ziyorat qilishga ruxsat etilgan bo‘lsa, Maxabxaratada Hindistonning shimolida joylashgan bir iecha muqaddas ziyoratgoxlar aniq ko‘rsatib o‘tilgan.
Daosizm falsafiy ta’limot sifatida Xitoyda mil. av. birinchi ming yillikning o‘rtalarida konfutsiychilik bilan deyarli bir vaqtda paydo bo‘ldi. Bu ta’limot, dastavval birmuncha mavhum xarakterga ega bo‘lib, din bilan hech qanday aloqasi bo^,lmagan. Ushbu ta’limot tarafdorlari ham komfutsiychilar kabi o‘z zamonalaridagi harakatlarga qarshi bo‘lganlar. Daosizm targibotchilari ham hukmdorlar orasidagi tinimsiz urushlarni qarshi edilar. Ular boshqa bir qator falsafiy ta’limotlar qatori orqaga — «oltin asr»ga qaytishga chaqirar edilar.
Daosizm o‘zining ilk ko‘rinishida nazariyadan ko‘ra ko‘proq amaliyotga aloqador edi. Bu shamanizm, folbinlik, tabiblik bilan bogliq edi. CHunonchi qadimgi davolash uslublari falsafa, ayniqsa, daosizm falsafasi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan. SHamanlardavolash uslublarida inson tanasidagi jarayoilarni tashqi fazoviy kuchlar, har xil ruhlar ta’siri bilan boglab, jodugarlik va sehrdan keng foydalanganlar.
Daosizmda mil. av. IV— III asrlarga kelib nazariy asarlar paydo bo‘la boshladi. Bunday asarlarda ijtimoiy-siyosiy va axloqiy masalalar daosizm uchun unchalik muhim sanalmadi. Biroq daosizm vakillari ilk bor borliq, tabiat, koinot haqidagi tushunchalarni ishlab chiqa boshladilar. Xitoydagi TSzis faylasuflar akademiyasida daosizm nazariyotchilari: Tyan Pen, Sun TSzyan, In Ven, SHen Dao, Xuan YUan va boshqalar to‘plangan bo‘lib, ular inson va uni o‘rab turgan borliq xususida beto‘xtov munozaralar olib bordilar va ri-solalar yozdilar. Bunday asarlar hozirgi kungacha saqlanmagan, biroq daosizmning asosiy manbasi sanaladigan «Daodetszin» risolasida o‘z aksini topgan. Mazkur risola muallifi Lao-TSzi hisoblanadi. Uning hayoti qaqidagi ma’lumotlar kam, borlari ham noaniq. Afsonalarga qaraganda, Lao-TSzi onasining qornida bir necha o‘n yillar yashab, keksa donishmand holida dunyoga kelgan. SHuning uchun uni «Lao-TSzi» — «keksa donishmand», «qari bola» deb atadilar.
Lao-TSzi mil. av. VII asrda tug‘ilgan, Konfutsiyning zamondoshi hisoblanadi. Qadimgi Xitoy yodgorliklarida Konfutsiyning Lao-TSzi bilan uchrashganligi, uning donoligidan hayratga tushgani va uni ajdaho deb atagani xaqida rivoyat keltiriladi.
Lao-TSzi ta’limotiga ko‘ra, tabiat, jamiyat va butun borliqning asosi «Ulug‘ Dao» hisoblanadi (dao, tao — «yo‘l», «haqiqat», «tartib» demakdir). Dao haqidagi ta’limot konfutsiychilikda bo‘lgan. CHunki dao to‘g‘risidagi fikrlar konfutsiychilik va daosizm shakllanishidan ancha oldin mavjud edi, shuning uchun ham har ikki ta’limotning o‘xshash jihatlari ko‘p. Konfutsiy daoni jamiyatda muayyan tartiblarni yaratuvchi samoviy qonunlar majmuasi deb hisoblagan. Boshqacha aytganda, dao — ijtimoiy me’yorlar, intizom va axloqning yig‘indisidir. Daosizm vakillari uchun dao o‘zgacha mazmunga ega: dao umumiy tabiat qonuni va ibti-do, intihoning o‘zagidir. Umumiy mazmunda dao — butun borliq demakdir. Daoni hech kim yaratmagan, barcha narsalar dyaodan kelib chiqqan va unga qaytadi. Dao hech kimga ko‘rinmaydi, sezgi a’zolari uni ilg‘ay olmaydi. Nimani ko‘rish, eshitish, sezishga anglash mumkin bo‘lsa, u dao emas.
Milodiy II asrga kelib daosizm dinida yangi sektalar paydo bo‘ldi. Ulardan biri «Taypindao» («Buyuk tenglik ta’limoti») bo‘lib, uning asoschisi CHjan TSzue hisoblanadi. U xalq orasida sehr-jodu orqali barcha kasalliklarni tuzatuvchi hamda kishi umrini uzaytiruvchi shaxs sifatida shuxrat topdi. Uning atrofiga ko‘plab odamlar yig‘ildilar. CHjan Tszue odamlarni 36 jangovar guruhga bo‘lgan. Katta guruhparga «da fan» katta sehrgarlar, kichik guruxlarga «.syao fan» kichik sehrgarlar boshliq etib tayinlanganlar. Sektada yuqori boshliq CHjan TSzue («Buyuk osmon rahnamosi») sanaladi. Uning ikki ukasi «Buyuk er raxnamosi» va«Buyuk inson rahnamosi» deb talqin qilinadi. Bu uchtalik daosizmdagi uchtalik ta’limoti — osmon, er va inson birligining ramziy timsoli edi. «Taypindao» sektasi ta’limoti «Taypintszin» kitobiga asoslanadi.
Ushbu sektalar tarixda hukmron tabaqalarning adolat-sizligiga qarshi ko‘plabsiyosiy kurashlarga, quzg‘olonlarga boshchilik qilgan.
Daosizm birinchi ming‘yillikda buddizm va konfutsiychilik bilan raqobatlashib keldi. VI asrga kelib daosizm konfutsiychilikdan keyin ikkinchi o‘rinni egallagan edi. XIII asrdan boshlab daosizm ta’limoti aniq asoslarga ega emasligi haqidagi davrdagi yuksak ta’limotlari turli xurofotlar bilan almashgani tufayli inqirozga yuz tuta boshladi.
XX asr boshlariga kelib Xitoydaturli daosizm sektalariga qarshi kurash boshlandi. O‘tgan asrning ikkinchi yarmida daosizm tarafdorlari juda ozchilikni tashkil qildi. Ushbu kichik g‘uruhlar monaxlar, targ‘ibotchilar va bashoratchilarni o‘z ichiga olar edi.
Konfutsiychilik falsafiy g‘oya sifatida maydonga kelgan. Uning asoschisi Konfutsiy (Kun TSzi) mil. av. 551 yilda tug‘ilib, mil. av. 479 yilda vafot etgan.
Garchi Konfutsiy podshoxlar xizmatida bo‘lgan paytlarida o‘zining ish faoliyatida ba’zi isloxrtlarni amalga oshirishga harakat qilgan bo‘lsada, ammo uning ko‘pchilik takliflari amaldorlar va hukmdorlar tomonidan qo‘llab-quvvatlanmadi. Konfutsiyning asosiy e’tiborini tortgan narsa o‘z zamonasining kamchiliklari va aybu nuqsonlari edi.
Oddiy xalqning nochorligi, amaldorlarning zolimligi, hukmdorlar o‘rtasidagi o‘zaro ziddiyatlar, qadimgi ma’naviy an’ana va qadriyatlardan uzoqlashish — bularning hammasi Konfutsiyning keskin tanqidiy qarashlari yuzaga kelishiga turtki bo‘ldi. U mavjud muammoni hal qilishda yangicha qarashlarga tayanish lozimligini anglab etdi. Biroq u o‘z fikrlarining jamoatchilik tomonidan qabul etilinishi uchun hamma e’tirof qilgan obro‘ga ega bo‘lishi kerak edi. Konfutsiy xuddi ana shu obro‘ni uzoq o‘tmishning yarim afsonaviy obrazlaridan topdi. Konfutsiy vafotidan bir necha asr o‘tgach, uning ta’limoti xalq hayotining ajralmas bir qismiga aylandi.
Konfutsiyning falsafiy qarashlari. Konfutsiy komil inson (tszyun-tszi) haqidagi g‘oyani yaratdi. TSzyun-tszi, ya’ni yuksak ma’naviyatli inson ikki asosiy xususiyatga ega bo‘lishi kerak: insoniylik va mas’uliyat (ajdodlar oldidagi qarz)ni his qilish. Komil inson, eng avvalo, ishonchli va fidoiy bo‘lishi lozim. U buning uchun tinimsiz, o‘zini ayamasdan o‘z hukmdori, o‘z otasi va o‘zidan katta barchaga birday xizmat qilishi va doimo kamolot sari intilishi zarur.
Konfutsiychilikning ilk ko‘rinishida axloq masalasi birinchi o‘ringa qo‘yilgan, diniy e’tiqod esa ikkinchi darajali sanalgan. Diniy masalalar, aqidalarga konfutsiychilik ancha sovuqqon munosabatda bo‘lgan, ba’zi o‘rinlarda ularni inkor qilgan. Konfutsiy o‘z vaqtida Qadimgi Xitoyda keng tarqalgan ruhlarga e’tiqod masalasiga shubhali munosabatda bo‘lgan. «Lunyuy» (Konfutsiyning falsafiy fikrlari va suxbatlari majmuasi, konfutsiychilikning asosiy manbasi)da keltirilishicha, Konfutsiy g‘ayritabiiy narsalar va ruhlar to‘grisida gapirishni yoqtirmagan. SHuningdek, u taqdir, inson umri, o‘lim haqida so‘z yuritishdan qoshgan. Undan: «O‘lim nima?» — deb so‘raganlarida, u: «Biz tiriklik nima ekanligini bilmaymiz-u, o‘lim nima ekanligini qaerdan bila olar edik», deb javob bergan.Biroq qadimdan davom etib kelayotgan diniy qadriyatlar, urf-odatlarga Konfutsiy hurmat bilan munosabatda bo‘lgan.Konfutsiyning yana bir ta’limoti — «Syao» bo‘lib, u inson o‘z ota-onasiga munosib bo‘lishi haqidagi g‘oyani o‘zida mujassam qilgan. Konfutsiy fikricha, inson uchun Syaodan muhimroq narsa yo‘q.
Syao ta’limotining «Li qonunlari»ga ko‘ra, farzand ota-ona hayotlik chog‘ida mutlaqo ularning ixtiyoridadir. To ular dunyodan o‘tgunicha o‘ziga-o‘zi egalik qilishga haqli emas. Agar ota-ona vafot etsa, farzand qanday ish bilan mashgul bo‘lishidan qat’i nazar, barcha ishni tashlab uch yil aza tutishi shart. Konfutsiychilikning Syao ta’limoti asrlar mobaynida Xitoy madaniiti, axloqiy me’yorlariga katta ta’sir o‘tkazib keldi.
Qadimgi an’analarga ko‘ra, dunyo tartibli va o‘zaro aloqador abadiy ibtido bo‘lib, bir xil qonuniyatlar asosida spiralsimon rivojlanadi. Odam o‘zaro aloqador va tartibli olamda o‘z o‘rnini topishi kerak. Buning uchun u mukammallikka intilishi zarur. Konfutsiy mukammallikka intiluvchi «ideal kishi» to‘g‘risidagi g‘oyani ishlab chiqqan. Olam bilan hamohang yashashga qodir bo‘lgan insonni «olijanob er», uning antipodini «past kishi» deb atagan. Ideal kishiga quyidagi beshta sifat xos: hissiylik, burch, bilim, me’yorni bilish hissi va ishonch.
Olijanob inson burch va qonunga itoat etadi. Past kishi «yog‘li»joyni egallashga va ko‘proq foyda olishga intiladi. Birinchisi o‘ziga ikkinchisi odamlarga talabchandir. Olijanob inson to‘g‘risida uning mayda ishlariga qarab baho berib bo‘lmaydi, lekin katta ishlarni unga ishonib topshirish mumkin. Past kishiga katta ishlarni ishonib topshirib bo‘lmaydi, uning mayda ishlariga qarab xulosa chiqarsa bo‘ladi. Birinchisi odamlar bilan kelishib yashaydi, lekin ularga taqlid qilmaydi. Past kishi boshqalarga ergashadi, lekin ular bilan kelishib yashay olmaydi. Olijanob insonga xizmat qilish oson, lekin uni xursand qilish qiyin, chunki u zaruratdan shodlanadi. Ikkinchisini xursand qilish oson, lekin unga xizmat qilish qiyin. Olijanob inson insonparvarlik va zarurat sababli o‘limga tik boradi, ammo past kishi umrini o‘z joniga qasd qilish bilan yakunlaydi. Olijanob inson uch narsadan: Osmon amridan, buyuk insonlardan va aqlli so‘zlardan qo‘rqadi. Past kishi Osmon amrini bilmaydi va undan qo‘rqmaydi, amali katta aqlli odamlardan nafratlanadi, ularning maslahatlariga amal qilmaydi.
Barqaror jamiyat to‘g‘risidagi g‘oyalar ijtimoiy tartibotning asosiy tamoyilini ishlab chiqilishiga asos bo‘lgan. Ota otaligini,farzand farzandligini, hukmdor hukmdorligini, xizmatchi xizmatchiligini qilsin, ya’ni har bir kishi o‘z vazifasi va huquqini bilsin hamda talab qilingan ishni bajarsin. Jamiyat shu asosda yuqori (boshqaruvchi) va past (mehnatkash) tabaqalarga ajratilgan.Tabaqalar o‘rtasidagi tafovut nasl-nasabi, davlati bilan emas, balki bilimi va fazilatlari bilan belgilangan. Bu past tabaqa vakillarining iste’dodi va fazilatlari bilan mansab shohsupasidan imperatorgacha ko‘tarilishiga imkon bergan. Xitoy tarixida past tabaqa vakillarining imperator taxtini egallab, o‘z sulolasiga asos solgan yoki davlat boshlig‘i lavozimiga ko‘tarilganligi to‘g‘risida ko‘plab misollar keltirish mumkin.
Konfutsiylikda ajdodlar ruhiga sig‘inish marosimlari asosiy o‘rinni egallagan va ularning aniq bajarilishiga katta e’tibor berilgan. Marosim orqali har bir kishi koinotning cheksiz oqimida o‘z o‘rnini topadi, deb hisoblangan. Diniy etikada «syao» ta’limoti qabul qilingan. Unga ko‘ra, har bir farzand ota-onasini hurmat qilishi va doimo ularga sodiq qolishi talab qilinadi. Oqil farzand ota-onasi kim bo‘lmasin, ulardan voz kechishga haqli emas. Xitoy diniy rivoyatlarida ota-onasi och qolganda, ularga tanasini kesib, undan taom tayyorlab bergan farzandlar to‘g‘risida hikoya qilingan.
Ajdodlar ruhiga sig‘inish va «syao» ta’limoti oilaviy qadriyatlarning jamiyatda mustahkamlanishiga yordam bergan. Oila jamiyatning negizini tashkil qilgan va shaxs manfaatlaridan oila manfaatlari ustun qo‘yilgan. Oilaviy munosabatlarni tashkil etishda hissiyot, tuyg‘ular muhim emas. Muhabbat o‘tkinchidir. Uning yo‘qligi er-xotinning asosiy burchi hisoblanuvchi ko‘p farzandli bo‘lish va ularga tarbiya berish vazifasining bajarilishiga xalaqit bermasligi lozim.
Ajdodlar ruhiga sig‘inishning muhim jihatlaridan biri – kattalarga so‘zsiz bo‘ysunish. Har qanday katta kishiga, ota-ona, davlat xizmatchisi yoki hukmdorga kichik, xodim yoki fuqaro so‘zsiz itoat etishi lozim. YOshlarni kattaga ko‘r-ko‘rona bo‘ysunishi fozillik hisoblangan. Xulosa sifatida qayd etish lozimki, hozirgi davrda konfutsiylik Xitoyda oldingi mavqeini yo‘qotgan bo‘lsa-da, diniy e’tiqod sifatidagi ahamiyatini saqlab qolgan.
Oila va nikoh tushunchasi. Konfutsiychilik Xitoyda oila masalalariga hal qiluvchi ta’sir o‘tkazdi. Konfutsiychilik ta’limotiga ko‘ra, oila nikohdan, yoshlarning kelishuvi bilan boshlanmaydi. Balki oila ehtiyojlari uchun nikoh amalga oshiriladi. Konfutsiychilar urf-odatlariga ko‘ra, avlodlar o‘z ajdodlari ruhi oldida qilishlari kerak bo‘lgan barcha marosimlarni o‘z o‘rnida, muntazam ravishda bajarishlari lozim.
Xitoyda ilk CHjou va In davrlarida o‘tganlar ruxlari tiriklar uchun madad bo‘lishi kerak, deb e’tiqod qilinsa, Konfutsiy ta’limoti buning aksini, ya’ni tiriklar o‘tganlar oldida qarzdordirlar, degan g‘oyani ilgari surdi. Konfutsiy o‘zidan oldin jamiyatda mavjud bo‘lgan o‘tganlar ruhlari haqidagi aqidalarni tamoman o‘zgartirib yubordi.
Modomiki, tiriklarning asosiy vazifasi o‘tganlarni rozi qilish, ularga xizmat qilish ekan, butun oila mana shu asosiy goyaga xizmat qiluvchidir. Mana shuning uchun ham har bir oila boshliqlari o‘z ajdodlari oldidagi qarzlarini ado etishlari uchun oila naslini davom ettirishlari kerak.
Konfutsiy fikricha, dunyodan befarzand o‘tish va o‘zidan nasl qoldirmaslik nafaqat shu insonning yoki shu xonadonning, balki butun jamiyatning fojiasidir.
Konfutsiychilikning Xitoyda tarqalishi. Konfutsiychilikning yoyilishi sekin kechdi. Konfutsiyning o‘zi esa zamondoshlari tomonidan tan olinmay vafot etdi. Uning shogirdlariga ham oson bo‘lmadi.
Garchi konfutsiychilar o‘z ta’limotlarini qadimgi CHjou aqidalariga bog‘liq urf-odatlar, marosimlar, axloqiy me’yorlar asosiga qurgan bo‘lsalarda, ular mazkur aqidalar orasida o‘z munosabatlari, qolaversa, har bir masala yuzasidan o‘z xulosaparini xam berib bayon qilar edilar. Mana shu narsa konfutsiychilikning muvaffaqiyatga erishishiga sabab bo‘ldi. Bundan tashqari, uning muvaffaqiyatga sabab bo‘lgan omillardan yana biri konfutsiychilarning o‘zlari foydalangan qadimgi kitoblar, she’rlar, risolalarni yig‘ib o‘quvchilariga o‘rgatganliklaridir. Bu ishning asosiy qismi Konfutsiyning o‘zi tomonidan bajarilgan edi. U turli podshohliklarda mavjud bo‘lgan uch mingdan ortiq qadimiy qo‘shiqlar, yozuvlarni jamlab, ularni qayta tahrir qilgan edi. Konfutsiy va uning shogirdlari tomonidan tahrir qilingan asarlar keyinchalik konfutsiychilikning asosiy manbalariga aylandi.
Mil. av. IV-III asrlarga kelib Konfutsiy ta’limoti ancha keng tarqaldi va katta ta’sir doirasiga ega bo‘ldi. Xan sulolasi davriga kelib (mil. av. III — II asrlar) konfutsiychilik davlat mafkurasi darajasiga ko‘tarildi. Xan podshohlari Konfutsiy ta’limotlarini to‘liq qabul qilmagan bo‘lsalarda, uning kuchini, jamiyatda egallab ulgurgan mavqeini e’tirof qilgan xolda undan davlat boshqaruvida foydalandilar.
Konfutsiy nomining ilohiylashtirilishi. Konfutsiy o‘zi yashab ijod etgan joy — TSuyfuda vafot etgandan keyin uning qabri yaqinida bir ibodatxona qurdilar. Ibodatxonaga Konfutsiyning shogirdlari va yaqinlari tomonidan uning barcha tabarruk narsalari va unga taalluqli ashyolar: yozgan asarlari, musiqa asboblari, ro‘zg‘or anjomlari, aravasi va boshqa narsalari keltirib qo‘yildi. Vaqt o‘tishi bilan faylasufning obro‘si oshib, ta’limoti keng tarkdlgani sari ushbu ibodatxona ham ziyoratgohga aylanib bordi. TSuyfu yaqinida Konfutsiy shogirdlari va izdoshlari makon tutgan kattagina qishloq barpo bo‘ldi. Lu podshohligi hukmdoriniig o‘zi TSuyfuga kelib, Konfutsiy ibodatxonasida uning xotirasiga qurbonlik qildi. Ibodatxonaning ahamiyati oshgan sayin er mulklari bilan boyidi. Bu joy oddiy mahalliy ibodatxona shaklidan Xan sulolasi davriga kelib butun mamlakat miqyosidagi muqaddas ziyoratgohga aylandi. Mil. av. 195yilda birinchi Xan podshohi Lyu Ban shaxsano‘zi Konfutsiy ibodatxonasida unga atab «tay-lyao» (Xitoyda eng oliy qurbonlik - qo‘y, xo‘kiz va cho‘chqa) uchlik qurbonligi keltiradi.
M ana shu asrdan boshlab Konfutsiy nomi Xitoyda ilo-hiylashtirildi va unga atab muntazam qoidalar asosida qurbonliklar qilinadigan bo‘ldi.
Xan sulolasi davrida Konfutsiyga knyazlik unvoni berildi. X—XIII asrlarga kelib, Sun sulolasi davrida unga imperatorlik unvoni, otasiga esa knyazlik unvoni berildi. Keyinroq YUan va Mii sulolalari (XIII—XIVasrlar) davrida unga yana ham yuksakroq daraja — «Haqiqiy donishmand», «Millatlarning buyuk ustozi» unvonlari berildi.Xitoyning deyarli barcha shaharlarida Konfutsiyga atab qurilgan ibodatxonalar pando bo‘ldi. Bunday ibodatxonalar soni mingga yaqin edi. Dastlabki paytda ibodatxonaning qurbonlik qilinadigan joyida oddiygina Konfutsiy nomi yozilgan lavha osilgan edi. Xitoyga buddizm kirib kelgach, lavxa o‘rnini endi Konfutsiyning haykali egalladi. TSuyfudagi ibodatxonadan boshqa hammasi bir xil shaklga ega edi. Uida Konfutsiy haykali yoniga 86 shogirdining nomi bitilgan lavha yoki hayka1lar quyilgan. TSuyfudagi ibodatxonada ularning soni ko‘proq.
Faylasufga atab qnlinadigan qurboiliklar va boshqa muhim marosimlar tartibga soliigan. Har oyning birinchi va 15-kunlarida ikki marta Konfutsiy haykali oldida odatiy qurbonliklar, yilda — bahorda va kuzda ikki marta alohida tantanali marosimlar o‘gkazilar edi. Tantanaga kelgan imperagor va ularning mulozimlari donishmand timsoli oldida turib, unga: «Sen buyuksan, ey mutlaq donishmand, sening fazilatlaring ko‘p, talimotingbeqiyos, o‘tganlar orasida senga tengi yo‘q» - kabi hamdu sanolar bilai murojaat qilganllar. Konfutsiy nomi orta asrlarga kelib Xitoyda ilohiy-lashtirildi. Uiing timsoli podshoxlar boshidagi tojlardan o‘rin oldi.