Toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti buxoro

Fiqh
(arab. –umum bilish, diniy qonunlarni bilish, huquq ilmi) musulmon 
huquqi sifatida shariatning tarkibiy qismini tashkil etadi. 
Faqih 
(arab. – donishmand, din bo’yicha mutahassis, huquq sohasida 
maslahatchi va kazuist, ya’ni mohir yurist) qonunshunos–ilohiyotchi demakdir.
31

Qiyos 
(arab. – taqqoslash) Qur’on va sunnada berilmagan biror huquqiy masala 
ulardagi shunga o’xshash masala bo’yicha berilgan ko’rsatmaga taqqoslash yo’li 
bilan sharh etilgan.
Mujtahidlar 
(arab. – intiluvchi, harakat qiluvchi) ijtihod huquqiga ega bo’lgan, 
ya’ni mustaqil hukm chiqara oladigan shaxslardir. Sunniylarda mazhablarning 
asoschilari, shialikda yuqori martabali ruhoniylar va diniy huquqshunoslar 
mujtahidlar deb ataladi.
 Ijmo’ 
(arab. – birdamlik, yakdillik bilan qabul qilingan qaror, diniy jamoaning 
Yagona fikri) Qur’on va hadislarda aniq ko’rsatma berilmagan huquqiy masalalarni 
hal etishda faqih va mujtahidlarni to’planib, Yagona fikrga kelgan xolda xukm 
chiqarishi – fatvo berishi.
32
Shariat mazhablari
(arab. – oqim, yo’l, ta’limot) – islomdagi diniy huquq 
sistemalari va yo’nalishlari. Shariatning shakllanishi jarayonida huquqshunoslik – 
fiqh sohasida juda ko’p mazhablar yuzaga kelgan. Mazhablar umuman ortodoksal 
diniy huquq doirasidan chiqmagan xolda, shariat masalalarida engilroq yoki 
qattiqroq hukm chiqarishlari bilan bir-biridan farq qiladi. Sunniylikdagi to’rtt 
mazhab ham teng hisoblanib, yirik islom universitetlarida to’rt mazhab bo’yicha 
alohida dars o’qitiladi. Mazhablarni yana diniy-huquqshunoslik tartib usuli, ya’ni 
shariat usuli, islom manbalarida esa “mazhab al-sunna”, mazhab muhlislarini “ahli 
sunna” deb ataladi. 
Islom tarixida huquq sohasidagi chigal, murakkab voqea va hodisalar, diniy 
marosimlar, oilaviy va ijtimoiy hayotni biron qolipga solib, nazoratga olish 
maqsadida 
shariat 
muayyan 
tavsiyalar 
belgilagan. 
Dastlabki 
davrlarda 
musulmonlarning xatta-harakatini shariat ikkiga – taqiqlangan va taqiqlanmagan. 
Ijozat berilgan yoki ijozat berilmagan harakatlarga bo’lgan. Bular halol va harom 
tushunchalari bilan ifodalangan. Keyinchalik shariat qonunlarining takomillashuvi 
jarayonida bu tushunchalar murakkablashib, barcha xatti-harakatlar shariat nuqtai 
nazaridan quyidagi turkumga bo’lingan: 
1.
Farz
(arab. – majburiyat) bevosita Qur’onda qayd etilgan, har bir musulmon 
bajarishi majbur, shart bo’lgan qat’iy talab, tartib-qoidalardir. 
31
Петрушевский И.П. Ислам в Иране в VII-XV вв. Курс лекций. ЛГУ. 1966. – С. 132. 
32
Ислом. Справочник. Т., 1986. 128-бет. 

---

75
2.