Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Mavlanov, N. N. Kalandarova

Asosiy vositalarning tasnifiy jihatlari 
Ko„rsat
kichlar 
Tasnifiy jihatlari 
Asosiy 
vositalar 
korxona tomonidan uzoq muddat davomida xo‗jalik faoliyatini 
yuritishda mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish yoki 
xizmatlar ko‗rsatish jarayonida yoxud ma‘muriy va ijtimoiy-
madaniy vazifalarni amalga oshirish maqsadida foydalanish 
uchun tutib turiladigan moddiy aktivlar 
Amortizatsiya 
foydali 
xizmat 
muddati 
mobaynida 
aktivning 
amortizatsiyalanadigan 
qiymatini 
asosiy 
vositalarning 
vazifasidan kelib chiqqan holda mahsulot (ishlar, xizmatlar) 
tannarxiga yoki davr xarajatlariga muntazam taqsimlash va 
o‗tkazish ko‗rinishida eskirishning qiymat ifodasi 
Foydali xizmat 
muddati 
korxona aktivdan foydalanadigan vaqt davri yoki korxona 
ushbu aktivdan foydalanishdan olishni mo‗ljallayotgan 
mahsulot (ishlar va xizmatlar) miqdori. Qurib bitkazish, asbob-
uskunalar 
bilan 
to‗liq 
jihozlash, 
qayta 
qurish, 
zamonaviylashtirish va texnik qayta qurollantirish bo‗yicha 
ishlar tugatilganidan so‗ng foydalanishga kiritilgan asosiy 
vositalar uchun foydali xizmat muddati bo‗lib ushbu ishlar 
tugatilganidan so‗ng mazkur asosiy vositalar foydalanishga 
kiritilgan paytdan boshlab korxona tomonidan asosiy 
vositalardan foydalaniladigan vaqt davri yoki korxona ushbu 
asosiy vositalarni qo‗llashdan kutayotgan mahsulot (ishlar, 
xizmatlar) miqdori hisoblanadi 
Boshlang‗ich 
qiymat 
to‗langan va qoplanmaydigan soliqlarni (yig‗imlarni), 
shuningdek‚ aktivni undan maqsadga muvofiq foydalanish 
uchun ishchi holatiga keltirish bilan bevosita bog‗liq bo‗lgan 
yetkazib berish va montaj qilish, o‗rnatish, ishga tushirish va 
istalgan boshqa xarajatlarni hisobga olgan holda, asosiy 
vositalarni tiklash (qurish va qurib bitkazish) yoki xarid qilish 
bo‗yicha qilingan xarajatlarning qiymati 
Joriy qiymat 
ma‘lum sanadagi amal qilayotgan bozor narxlari bo‗yicha 

---

202 
asosiy vositalarning qiymati yoki xabardor qilingan, bitimni 
amalga oshirishni xohlovchi, mustaqil taraflar o‗rtasida bitimni 
amalga oshirishda aktivni sotib olish yoki majburiyatlarni 
bajarish uchun yetarli bo‗lgan summa
Qoldiq (balans) 
qiymat 
jamlangan amortizatsiya summasini chegirgan holda asosiy 
vositalarning boshlang‗ich (tiklash) qiymati 
Tugatish 
qiymati 
asosiy vositalarning chiqib ketishi bo‗yicha kutilayotgan 
xarajatlarni chegirgan holda kutilayotgan foydali xizmat 
muddati oxirida asosiy vositalarni tugatish chog‗ida olinadigan 
aktivlarning faraz qilinayotgan summasi 
Asosiy vositalarni tahlil qilish xo‘jalik yurituvchi sub‘yektlar faoliyatida 
muhim ahamiyatga ega. Tahlil natijalarining aniq, ishonchli va samarali bo‘lishi 
tahlilni to‘g‘ri tashkil etishga bog‘liqdir. Buning uchun asosiy vositalar tahlilining 
vazifalar ketma-ketligini belgilab olish zarurdir. 
Asosiy vositalar tahlili vazifalari: 
-
asosiy vositalar tarkibi, tuzilishi va dinamikasi tahlili; 
-
asosiy vositalar texnik holati tahlili; 
-
asosiy vositalar harakati tahlili; 
-
asosiy vositalardan samarali foydalanish tahlili; 
-
xo‘jalik yurituvchi sub‘ekt asosiy vositalar bo‘yicha foydalanilmagan 
ichki imkoniyatlarni aniqlash; 
-
asosiy vositalardan optimal foydalanish strategiyasini ishlab chiqish.
Tahlil natijalarining sifati axborotlar ishonchliligi, ya‘ni buxgalteriya 
hisobini yo‘lga qo‘yish sifati, asosiy vositalar ob‘ektlari bilan operatsiyalar tizimi 
va ro‘yxatga olish nuqsonsizligi, ob‘ektlarni hisob-malaka guruhlariga kiritish 
aniqligi, inventarizatsion ro‘yxatga olishlar ishonchliligi, analitik hisob registrlarini 
ishlab chiqish va yuritish mukammalligiga bog‘liq bo‘ladi. 
Asosiy vositalar tahlilining axborot manbalari: 
1-shakl – ―Buxgalteriya balansi‖; 
Asosiy vositalar harakati to‘g‘risidagi ichki hisobotlar; 
Bosh daftar(asosiy vosita bilan bog‘liq sintetik schyot ma‘lumotlari) 

---

203 
―Ishlab chiqarish quvvatlari balansi‖, asosiy vositalar hisobining inventar 
kartochkalari.