Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Mavlanov, N. N. Kalandarova

Haqiqiy qiymati 
O„zgaruvchi raqami 
x
1
 
x
2
 
x
3
 
x
4
 
x
5
 
haqiqiy 
t 
5,72 
3,9 
2,9 
2,6 
2,16 
Korrelyatsion tahlilning keyingi bosqichi – bog‗lanish tenglamasini
(regressiyani) hisoblash bo‗lib, u qadamli usulda olib boriladi. Dastlab natijaviy 
ko‗rsatkichga ko‗proq ta‘sir ko‗rsatadigan bitta omil qabul qilinadi, so‗ng ikkinchi, 
uchinchi va h.k. Har bir qadamda bog‗lanish tenglamasining ishonchliligini 
baholashga yordam beradigan bog‗lanish tenglamalari, korrelyatsiyaning ko‗p 
miqdorli koeffitsiyentlari (R), determinatsyalar (D), F-munosabat (Fisher mezoni), 
standart xau holda (?) va boshqalar hisoblab boriladi. Har bir qadamda ularning 
qiymati oldingisi bilan solishtirib boriladi. Korrelyatsiyaning ko‗p miqdorli 
koeffitsiyenti, determinatsiya va Fisher mezoni qanchalik katta va standart xau 
holda qiymati qanchalik kichik bo‗lsa, o‗rganilayotgan ko‗rsatkichlar orasidagi 
bog‗lanishni ifodalovchi bog‗lanish tenglamasi shunchalik aniq bo‗ladi. Agar 
keyingi qo‗shilgan omil bog‗lanish ko‗rsatkichi bahosini yaxshilamasa, bu omilni 
tashlab yuborish kerak, ya‘ni ko‗rsatkich eng optimal bo‗lgan bosqichda 
to‗xtatilishi kerak. 
Har bir qadamda natijalarni solishtirish beshinchi qatorda to‗laligicha 
ifodalansa, bu bog‗lanishni besh omilli model deyish mumkin. 

---

62 
2.30-jadval 
Bog„lanish tenglamasini hisoblash natijalari 
T
/r 
Bog„lanish tenglamasi 
R 
D 
F 
? 
1 
1
68
,
7
81
,
5
x
Y
x


0,59 0,35 50,3 
1,895 
2 
2
1
15
,
0
12
,
5
11
,
1
x
x
Y
x




0,75 0,56 57,6 1,548 
3 
3
2
1
53
,
1
11
,
0
93
,
3
84
,
6
x
x
x
Y
x





0,84 0,72 71,3 1,408 
4 
4
3
2
1
12
,
0
37
,
1
10
,
0
89
,
3
44
,
2
x
x
x
x
Y
x






0,88 0,77 88,8 1,398 
5 
5
4
3
2
1
052
,
0
122
,
0
02
,
1
09
,
0
65
,
3
49
,
0
x
x
x
x
x
Y
x







0,95 0,85 95,6 1,358 
Bu qadamda bog‗lanish tenglamasi quyidagi ko‗rinishga ega bo‗ladi: 
5
4
3
2
1
052
,
0
122
,
0
02
,
1
09
,
0
65
,
3
49
,
0
x
x
x
x
x
Y
x






bu yerda 
x
1
– material unumi, so‗m; 
x
2
– jamg‗arma unumi, tiyin; 
x
3
– mehnat unumdorligi (bir ishchi to‗g‗ri kelidigan bir yillik ishlab 
chiqarish), ming so‗m; 
x
4
– korxona aylanma mablag‗ining aylanish davomiyligi, kun; 
x
5
– eng yuqori sifatli mahsulotning solishtirma salmog‗i, % 
Tenglama koeffitsiyentlari har bir omilning natijaviy ko‗rsatkichga sonli 
ta‘sirini ko‗rsatadi. Ushbu holatda olingan tenglamaga quyidagicha izoh berish 
mumkin: material unumi 1 so‗mga oshganda rentabellik 3,65%; jamg‗arma unumi 
1 kop.ga oshganda – 0,09%; bitta ishchiga to‗g‗ri keladigan o‗rtacha yillik ishlab 
chiqarish 1 ming so‗mga oshganda – 1,02%; eng yuqori sifatli mahsulotning 
solishtirma og‗irligi 1% ga oganda – 0,052% ga oshadi. Mablag‗ning aylanish 
davomiyligi 1 kunga oshsa, rentabellik o‗rtacha 0,122% ga kamayadi. 
Bog‗lanish tenglamasidagi regressiya koeffitsiyentlari turli o‗lchov birligiga 
ega. Bu esa natijaviy ko‗rsatkichlarga ta‘sir kuchi qanchaligi haqidagi savol 
tug‗ilganda, ularni solishtirilmaydigan qilib qo‗yadi. Ularni solishtirish mumkin 
bo‗lgan ko‗rinishga olib kelish uchun regressiya tenglamasining barcha 
o‗zgaruvchilari o‗rta kvadratik og‗ish ulushida ifodalanadi, boshqacha qilib 
aytganda, regressiyaning standart koeffitsiyentlariga mo‗ljallanadi. Ular yana beta-
koeffitsiyentlar ham deb nomlanib, (
?
) ko‗rinishida ifodalash qabul qilingan. 
Beta-koeffitsiyentlar va regressiya koeffitsiyentlari quyidagi munosabat 
orqali bog‗langan: 
y
x
i
i
b




Beta-koeffitsiyentlar agan omil kattaligi bitta o‗rta kvadratik og‗ishga oshsa, 
unga mos, bog‗liq bo‗lgan o‗zgaruvchi o‗zining o‗rta kvadratik og‗ish ulushiga 

---

63 
oshishi yoki kamayishini ko‗rsatadi. Beta-koeffitsiyentlarni qiyoslash har bir 
omilning natijaviy ko‗rsatkich kattaligiga ta‘sir darajasini solishtirish to‗g‗risida 
xulosalar chiqarish imkonini beradi. Bizning misolda rentabellik darajasiga 
material unumi, jamg‗arma unumi va mehnat unumdorligi ko‗proq ta‘sir 
ko‗rsatadi. 
2.31-jadval