Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Mavlanov, N. N. Kalandarova
Iqtisodiy tahlil va uni o„rganish obyektlari
Yüklə 5,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- O„rganiladigan masalalar
- Ichi va tashqi tahlil Farqlash belgisi Ichki tahlili Tashqi tahlil
- 3.2. Iqtisodiy tahlilni tashkil etish, yuritish, xulosalarni shakllantirish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishning me‟yoriy asoslari
|
Iqtisodiy tahlil va uni o„rganish obyektlari
(moliyaviy hisobot shakllarini tuzilishi bo‗yicha)* Moliyaviy tahlil Buxgalteriya balansini tahlili Moliyaviy natijalar tahlili Pul mabalag‗larini tahlili Xususiy kapitalni tahlili O„rganiladigan masalalar Korxonaning mulkini tuzilishi va dinamikasi tahlili Zararsizlik tahlili Operatsion faoliyatdan pul oqimini tahlili Xususiy kapitalning tarkibiy tuzilishi tahlili Korxona mulkini manbalash tarkibi va dinamikasini tahlili Marjinal foyda tahlili Investitsion faoliyatdan pul oqimini tahlili Xususiy kapital o‗zgarishi tahlili To‗lov layoqati tahlili Mahsulot sotishdan foyda tahlili Likvidlik tahlili Asosiy faoliyatdan moliyaviy natijalar tahlili Soliqqa tortishdan pul oqimini tahlili Moliyaviy barqarorlik tahlili Moliyaviy faoliyatdan natijalar tahlili Moliyaviy faoliyatdan pul oqimini tahlili Debitorlik va kreditorlik majburiyatlari tahlili Favqulodda daromadlar tahlili Valyuta mablag‗larini tahlili Xususiy kapital samarasi va daromadligi tahlili Kreditga qodirlilik tahlili Sof foyda va uning taqsimlanish tahlili Pul oqimini diskontlash Ish aktivligi tahlili Moliyaviy natijalarni omilli tahlili Pul oqimini bashoratlash Bozor aktivligi tahlili Rentabellik tahlili Xususiy kapital rentabelligi tahlili Moliyaviy koeffitsiyentlar tahlili Moliyaviy holat reytingi Iqtisodiy salohiyat tahlili Moliyaviy salohiyat tahlili 87 *-shuningdek, investitsion loyihalar tahlili, moliyaviy rejalar tahlili, byudjet tahlili alohida tahlil obyekti sifatida olinishi mumkin Iqtisodiy tahlil asosida firma va kompaniyalarning moliyaviy ahvolidan, moliyaviy ahvoldagi o‗zgarishlardan voqif bo‗linadi. Tahlil natijalaridan nafaqat ichki balki, tashqi foydalanuvchilar ham foydalanishlari mumkin. Negaki moliyaviy hisobot va moliyaviy tahlil natijalarida sir saqlanadigan, ya‘ni birovning zarari hisobiga boshqa birovning naf ko‗rishi mumkin bo‗lgan axborotlar kuzatilmaydi. Shu sababli, moliyaviy tahlilning ko‗plab subyektlarini tarkiblash mumkin. 3.2-jadval Ichi va tashqi tahlil Farqlash belgisi Ichki tahlili Tashqi tahlil 1 2 3 1.Obyekti bo‗yicha Firma va kompaniyaning moliyaviy natijasi, moliyaviy holati, pul mablag‗larini keng qamrovli tahlili Firma va kompaniyaning moliyaviy natijasi, moliyaviy holati, investitsion jozibadorlik, iqtisodiy nochorlik, reyting baholash, kreditga qodirlik 2.Subyekti bo‗yicha Firma va kompaniyaning o‗z xodimlari Firma va kompaniyalar faoliyati bilan qiziquvchilarning keng doirasi 3.Tartibga solinishi Umumiy, firma va kompaniyalar ichki nizomi, qoidalari asosida Umumiy Nizom, qoidalar asosida tartibga solinadi 4.Maqsadi Firma va kompaniyaning moliyaviy natijasi, moliyaviy ahvoli, pul mablag‗larini optimallashtirish, biznes samaradorligini o‗stirish yuzasidan ichki imkoniyatlarni aniqlash va yo‗lga qo‗yish Firma va kompaniyaning moliyaviy natijasi, moliyaviy holati, investitsion jozibadorligi, iqtisodiy nochorligi, reyting bahosini aniqlash tashqi subyektlarning qiziqishlarini, manfaatlarini boshqarish 5.Ma‘lumot iste‘molchilari Faqat, shu firma, kompaniya boshqaruvi xodimlari, menejerlar Tashqi tahlil subyektlari 6.Usullari bo‗yicha Tahlilni ananaviy, matematik, maxsus usullari Moliyaviy tahlilni maxsus usullari 88 7.Ma‘lumotlarni olish ko‗lami Ma‘lumotlarni olish imkoniyatlari keng Ma‘lumotlarni olish imkoniyatlari cheklangan (faqat rasmiy moliyaviy hisobotlar orqaligina tahlil o‗tkaziladi) 8.Tahlil natijalarini manfaatligi Ko‗proq o‗zi uchun manfaatli Firma va kompaniyalarning o‗zi hamda tashqi qiziquvchilar guruhi uchun manfaatli 10. Vazifalarni hal etilishi Vazifalarni hal etilishi faqat shu korxona boshqaruv xodimlari uchun xizmat qiladi. Vazifalarni hal etilishi ham ichki, ham tashqi tahlil subyektlari uchun xizmat qiladi 11.Tahlilni tashkil etilishi Ko‗proq firma va kompaniyalar uchun maqbul shaklda tashkil etiladi Tashqi tahlil subyektlari uchun maqbul shaklda tashkil etiladi 3.2. Iqtisodiy tahlilni tashkil etish, yuritish, xulosalarni shakllantirish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishning me‟yoriy asoslari Iqtisodiy tahlilning metodologik asoslari me‘yoriy hujjatlar asosida ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi. Buxgalteriya hisobi va auditni yo‗lga qo‗yish va yuritishda rioya etiladigan barcha me‘yorlar (Qonunlar, standartlar, Nizomlar, yo‗riqnomalar, buyruqlar, tartiblar) tahlil uchun ham ahamiyatli hisoblanadi. Shu bilan birgalikda tahlilning o‗zi uchun ham qator normalar belgilanganki, ular xo‗jalik yurituvchi subyektlarning boshqaruvi zaruriyatidan kelib chiqqan holda ijro etiladi va amalga oshiriladi. Iqtisodiy tahlilni odatda rasmiy va norasmiy me‘yoriy asoslariga muhim e‘tibor qaratiladi. Rasmiy asoslari majburiylik tartibida, aniq me‘yoriy hujjatlar asosida tashkil etiladi va yuritiladi, norasmiy asoslarini esa boshqaruvchilar, menejerlar o‗z maqsadlaridan kelib chiqqan holda mustaqil belgilaydilar va yuritadilar. Rasmiy me‘yoriy asoslarga xo‗jalik yurituvchi subyektning moliya xo‗jalik faoliyatini tahlil etishning quyidagi tartiblarini kiritish mumkin: 89 - xo‗jalik yurituvchi subyektning muhim samaradorlik ko‗rsatkichlarini baholash; - xo‗jalik yurituvchi subyektning iqtisodiy nochorligini baholash; - xo‗jalik yurituvchi subyektning kreditga layoqatliligini baholash; Norasmiy asoslarda o‗rganiladigan masalalar ko‗lami juda keng doirada amalga oshirilib ularning qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: - aktivlar, kapital va majburiyatlar tahlili; - moliyaviy barqarorlik tahlili; - to‗lov layoqati va likvidlik tahlili; - ish va bozor aktivligi tahlili; - pul oqimlarining tahlili; - xususiy kapital tahlili; - foyda va zararlar tahlili; - debitorlik va kreditorlik qarzlari tahlili; - innovatsion mahsulot va faoliyat tahlili; - investitsion faoliyat tahlili; - soliq to‗lovlari va majburiyatlar tahlili; - logistik tahlil va h.k. Xo‗jalik yurituvchi subyekt faoliyatiga baho berish va tahlil etishda bir qator analitik jarayonlar amalga oshiriladi. Bu jarayonlarning asosiy manbasi sifatida buxgalteriya (moliyaviy) hisoboti ma‘lumotlari olinadi. Biznesdagi holat va uning kelgusidagi rivojini prognozlash yuzasidan‚ shuningdek, statistik, makroiqtisodiy va tarmoq ko‗rsatkichlarining qiyosiy tahlili ham amalga oshiriladi. Shu bilan bir qatorda xo‗jalik yurituvchi subyektlarda bu borada tahlil boshqaruvning eng muhim dastagi sifatida qaraladi. Xo‗jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini baholashda moliyaviy tahlildan foydalanish albatta: xo‗jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy hisobotlarini tuzish va ularga tushuntirishlar berishda; moliyaviy holatini baholashda; iqtisodiy nochorlik (bankrotlik)ka qarshi boshqaruv hisobotini tayyorlashda; biznesini 90 restruktarizatsiya qilishda; moliyaviy sog‗lomlashtirishda; mulkiy munosabatlarni tartibga solishda qo‗l keladi. Iqtisodiy tahlildan foydalanishning yagona metodikasi shu paytga qadar yaratilmagan. Shu sababli, har bitta menejer o‗z amaliy tajribasidan, xo‗jalik yurituvchi subyektining faoliyat va boshqaruv xususiyatlaridan, axborot manbalarining hajmidan kelib chiqqan holda alohida metodik ishlanmalardan foydalanadilar. Xo‗jalik yurituvchi subyektning moliya-xo‗jalik faoliyatini tahlil etishda moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga asosan 3 ta bosqichi tarkiblanadi: tahlilning maqsadini va uni realizatsiya qilish tartibini belgilash; tahlilda foydalaniladigan axborotlar sifatini baholash, ishonchli axborotlar bazasini shakllantirish; tahlil usullari (metodlari)ni aniqlash, tahlilni o‗tkazish va olingan natijalarni umumlashtirish. Tahlil etishning metodologik asoslari ko‗pincha huquqiy manbalarga tayangan holda tuzib chiqiladi. Xo‗jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini moliyaviy tahlil etishning amaldagi normalariga quyidagilarni kiritish mumkin: Buxgalteriya hisobining milliy standartlari (BHMS); ―Korxonalarning moliyaviy iqtisodiy ahvoli monitoringi va tahlilini o‗tkazish mezonlarini aniqlash tartibi to‗g‗risida‖gi O‗zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi qoshidagi Iqtisodiy nochor korxonalar ishlari Qo‗mitasi qarori; ―Davlat ulushi bo‗lgan aksiyadorlik jamiyatlari va boshqa xo‗jalik yurituvchi subyektlar faoliyati samaradorligini baholash mezonlarini joriy etish to‗g‗risida‖ Vazirlar Mahkamasi qarori; Moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlari (MHXS). ―Moliyaviy hisobotni tayyorlash va taqdim etish uchun konseptual asos‖ deb nomlangan BHMSda moliyaviy hisobot maqsadi sifatida quyidagilar bayon etilgan. ―Moliyaviy hisobotning maqsadi xo‗jalik subyektining moliyaviy ahvoli, faoliyati, moliyaviy ahvolidagi o‗zgarishlar to‗g‗risidagi axborotni taqdim etishdan iborat...‖. 91 Moliyaviy hisobot axborotni quyidagilar uchun ham saqlaydi: investitsiya qarorlarini va kreditlar berishga doir qarorlarni qabul qilish; xo‗jalik yurituvchi subyektning bo‗lg‗usi pul oqimiga baho berish; xo‗jalik yurituvchi subyektga ishonib topshirilgan resurslar munosabati bilan uning resurslariga, majburiyatlariga baho berish; rahbar organlarning ishiga baho berish. Jumladan, mazkur standartning keyingi bandlarida xo‗jalik yurituvchi subyekt nazorat qilib turadigan iqtisodiy resurslar, uning moliyaviy tuzilmasi, likvidligi, to‗lovga qobiliyati, ishlayotgan muhit o‗zgarishlariga munosabat bildira olishi, subyektning kelgusida pul mablag‗larini va ularning ekvivalentini ko‗paytirish imkoniyatini prognozlash, kreditlarga bo‗lgan ehtiyojni aniqlash, xo‗jalik yurituvchi subyektning faoliyat ko‗rsatkichlari, uning rentabelligini aniqlash, iqtisodiy resurslardagi potensial o‗zgarishlarni baholash zarurligi qayd etiladi. Moliyaviy hisobotlarni bir paytning o‗zida turli davrlar bo‗yicha axborotlarni jamlashi ham ularning tahliliyligini ta‘minlash uchun qilingan zaruriy talabdir. O‗zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi Iqtisodiy nochor korxonalar ishlari Qo‗mitasining ―Korxonalarning moliyaviy iqtisodiy ahvoli monitoringi va tahlilini o‗tkazish mezonlarini aniqlash tartibi to‗g‗risidagi qarori‖ga muvofiq xo‗jalik yurituvchi subyektlarning iqtisodiy nochorligini baholashda quyidagi ko‗rsatkichlar tizimini o‗rganish tavsiya etiladi: to‗lov layoqati yoki qoplash koeffitsiyenti; o‗z aylanma mablag‗lari bilan ta‘minlanish koeffitsiyenti; korxona aktivlari va xarajatlari rentabelligi. Yakuniy xulosani chiqarish yuzasidan quyidagi qo‗shimcha ko‗rsatkichlar o‗rganiladi: o‗z mablag‗lari va qisqa muddatli qarz mablag‗lari nisbati koeffitsiyenti; ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish koeffitsiyenti; asosiy vositalarning eskirish koeffitsiyenti. O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ―Davlat ulushi bo‗lgan aksiyadorlik jamiyatlari va boshqa xo‗jalik yurituvchi subyektlar faoliyati 92 samaradorligini baholash mezonlarini joriy etish to‗g‗risida‖gi qarorida quyidagi ko‗rsatkichlarni baholashni tavsiya etiladi. 1. Samaradorlikning asosiy ko‗rsatkichlari: korxonaning foizlar, soliqlar va amortizatsiya summasi chegirilgunga qadar foydasi; xarajat va daromadlarning o‗zaro nisbati; jalb qilingan kapital rentabelligi; aksionerlik kapitali rentabelligi; investitsiyalangan kapital rentabelligi; aktivlar rentabelligi; mutlaq likvidlik koeffitsiyenti; moliyaviy mustaqillik koeffitsiyenti; kreditorlik majburiyatlari aylanuvchanligi; debitorlik majburiyatlarining aylanuvchanligi; qoplash (to‗lovga qobillik) koeffitsiyenti; dividend to‗lash koeffitsiyenti; debitorlik majburiyatining kamayish koeffitsiyenti. 2. Samaradorlikning qo‗shimcha ko‗rsatkichlari: asosiy vositalarning eskirish koeffitsiyenti; asosiy vositalarni yangilash koeffitsiyenti; mehnat unumdorligi; fond qaytimi; ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish koeffitsiyenti; energiya samaradorligi (mahsulot qiymati tarkibida energiya xarajati ulushi); sotilgan mahsulot tarkibida innovatsion mahsulotning ulushi; innovatsion faoliyatga xarajatlarning jami xarajatlar tarkibidagi salmog‗i; xodimlarni o‗qitish xarajatlari salmog‗i; kadrlar qo‗nimsizligi koeffitsiyenti; rejalashtirilgan investitsiya dasturining bajarilish darajasi; quvvatlarni ishga tushirish koeffitsiyenti; rejalashtirilgan eksport hajmining bajarilishi. Xo‗jalik yurituvchi subyektning iqtisodiy nochorligini baholash, xo‗jalik yurituvchi subyektlarni bankrot (iqtisodiy nochor) deb e‘lon qilish va ularni tugatish shartlari davlat nomidan ish ko‗ruvchi organlar tomonidan qat‘iy belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Bunday vakolatga O‗zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Vazirligi huzuridagi Iqtisodiy nochor korxonalar ishlari Qo‗mitasi ega. 13 Xo‗jalik yurituvchi subyektlar raqobatda sinmasligi uchun quyidagilarga amal qilishlari lozim: - mavjud mablag‗larini to‗g‗ri joylashtirish va boshqarish; 13 Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиѐт вазирлиги ҳузуридаги Иқтисодий ночор корхоналар ишлари Қўмитасининг ―Корхоналарнинг молиявий иқтисодий аҳволи мониторинги ва таҳлилини ўтказиш мезонларини аниқлаш тартиби тўғрисидаги қарори‖ 2005 йил 14-апрель, 1469 сон 93 - ijobiy faoliyat natijaviyligiga erishish; - debitor qarzlarni ko‗paytirmaslik yo‗llarini topish, mavjud debitor qarzlarni muddatida qaytarish chora-tadbirlarini ko‗rish; - kreditor qarz majburiyatlarini to‗lov muddati bo‗yicha nazoratini olib borish. Xo‗jalik yurituvchi subyektlar iqtisodiy nochorligini belgilashda quyidagi ko‗rsatkichlar tizimiga tayanishi lozim: - xo‗jalik yurituvchi subyektlarni to‗lov layoqati, qoplash koeffitsiyentini o‗rganishi; - xo‗jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy mustaqillik va qaramlik darajasini o‗rganishi; - uzoq muddatli va joriy aktivlarni manbalashning holatini o‗rganish; - o‗z va qarz mablag‗lari orasidagi nisbatni o‗rganish; - aktivlar, kapital va majburiyatlar rentabelligini o‗rganish; - ishlab chiqarish quvvatlaridan haqiqiy foydalanish darajasini o‗rganish; - asosiy va nomoddiy aktivlardan foydalanish darajasini o‗rganish; - muddati o‗tgan debitorlik va kreditorlik qarzlari holatini o‗rganish. Qarzdorning pul majburiyatlari bo‗yicha kreditorlar talablarini qondirishga yoki majburiy to‗lovlar bo‗yicha o‗z majburiyatini bajarishga qodir emasligi, agar tegishli majburiyatlar yoki to‗lovlar majburiyati yuzaga kelgan kundan e‘tiboran uch oy davomida qarzdor tomonidan bajarilmagan bo‗lsa, uning bankrotlik alomatlari deb e‘tirof etiladi. Korxonalarning moliyaviy iqtisodiy ahvoli monitoringi va tahlilini o‗tkazish mezonlarini aniqlash tartibiga muvofiq korxonalar moliyaviy-iqtisodiy holati bo‗yicha quyidagi guruhlarga bo‗linadi: - iqtisodiy barqaror; - iqtisodiy tahlikali (xavf-xatarli); - iqtisodiy nobarqaror*-**: * to„lovga qobilligini tiklash imkoniga ega bo„lgan korxonalar; ** to„lovga qobilligini tiklash imkoniga ega bo„lmagan korxonalar. 94 Xo‗jalik yurituvchi subyektlarning iqtisodiy holatini baholash yuzasidan quyidagi ko‗rsatkichlar tizimini o‗rganish tavsiya etiladi. 14 - To‗lov layoqati yoki qoplash koeffitsiyenti (K tl ): - O‗z aylanma mablag‗lari bilan ta‘minlanish koeffitsiyenti (K at ) - Korxona aktivlari va xarajatlari rentabelligi (R a , R x ) Yakuniy xulosani chiqarish yuzasidan quyidagi qo‗shimcha ko‗rsatkichlar o‗rganiladi: - O‗z mablag‗lari va qisqa muddatli qarz mablag‗lari nisbati koeffitsiyenti (K o‗q ) - Ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish koeffitsiyenti(K quv ) - Asosiy vositalarning eskirish koeffitsiyenti (K esk ) Xo‗jalik yurituvchi subyektlar kreditga layoqatligini tahlil etishda moliyaviy holat tahlilida qo‗shimcha tarzda quyidagi mavzularni o‗rganish tavsiya etiladi; - xo‗jalik yurituvchi subyektlarining rentabellik darajasi; - aylanma mablag‗larning holati; - o‗z mablag‗larini hajmi, ularning asosiy va aylanma kapitalidagi ishtiroki; - ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlarni o‗sish darajalari; - to‗lov muddati kelgan va o‗tib ketgan debitorlik va kreditorlik majburiyatlarining holati; - xo‗jalik yurituvchi subyektlarning pul va qimmatli qog‗ozlarining mavjudligi va boshqa jihatlari. Bugungi amaliyotda mamlakatimiz tijorat banklari tomonidan xo‗jalik yurituvchi subyektlarga uzoq va qisqa muddatli kreditlarni jalb etishda moliyaviy tahlilda o‗rganiladigan ko‗rsatkichlar tizimiga 5 ta tarkib guruh ko‗rsatkichlarni kiritish lozim. Bu ko‗rsatkichlar quyidagilardan iborat: 15 1. To‗lov layoqati va likvidlilik koeffitsiyentlari; 2. Ish aktivligi koeffitsiyentlari; 14 Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиѐт вазирлиги ҳузуридаги Иқтисодий ночор корхоналар ишлари Қўмитасининг ―Корхоналарнинг молиявий иқтисодий аҳволи мониторинги ва таҳлилини ўтказиш мезонларини аниқлаш тартиби тўғрисидаги қарори‖ 2005 йил 14-апрель, 1469 сон 15 Рахимов М.Ю. Иқтисодиѐт субъектлари молиявий ҳолатининг таҳлили.Т.: Молия –иқтисод, 2015.-316 б. 95 3. Moliyaviy leveridj koeffitsiyentlari 4. Rentabellik koeffitsiyentlari 5. Qarzni qoplashni tavsiflovchi koeffitsiyentlar Rivojlangan davlatlarda kreditga qodirlikni baholashda eng muhim qoida sifatida shartli ―S-1-5‖ qoidasiga amal etiladi. Bu qoida quyidagilarni xarakterlaydi. 16 S1-charakter – qarz beruvchining bozordagi obro‗si, uning holatini aniqlash; C2-capacity – qarz oluvchining faoliyatni yakuniga yetkaza olishi, tegishli daromadga ega bo‗lishi hamda olingan kreditlarni qaytarib bera olish qobiliyati; C3-capital – qarz oluvchining sarmoyasini yetarliligi; C4-conditions – biznesning rivojlanishi yuzasidan shartlar; C5-collateral – garov. Bu qoidalarga bizning kredit amaliyotimizda ham to‗liq amal etiladi, faqat uning rasmiy jihatlari bu tartib belgilanmagan. Kreditga qodirlilik tahlilidagi uslubiy jihatlardagi farqlanishlar albatta‚ mamlakatimizda buxgalteriya hisobi, tahlil va auditni yuritishda milliy standart normalariga tayanilishi, moliyaviy hisobotlarni tuzish va taqdim etishning farqlanishi bilan izohlash mumkin. Yüklə 5,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|