Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Mavlanov, N. N. Kalandarova

 
 
3-BOB. IQTISODIY TAHLILNING TURLARI, TAHLIL ISHLARINI 
TASHKIL QILISH VA MANBALAR BILAN TA‟MINLASH 
3.1. Iqtisodiy tahlilning turlari va ularning tasniflanishi.
3.2. Moliyaviy tahlilni tashkil etish, yuritish, xulosalarni shakllantirish 
sohasidagi munosabatlarni tartibga solishning me‟yoriy asoslari. 
3.3. Iqtisodiy tahlilni tashkil etish shakllari.
3.4. Iqtisodiy tahlilning asosiy bo„limlari: moliyaviy hisobot tahlili, 
investitsion tahlil, qimmatli qog„ozlar bozoridagi jarayonlar tahlili, moliyaviy 
hisobotni bashoratlash.
3.5. Iqtisodiy tahlil bosqichlari.
3.6. Iqtisodiy tahlilning axborot manbalari (tahlil obyektlari haqidagi 
ma‟lumotlar), ularning ochiqligi va oshkoraligi. 
3.7. Moliyaviy hisobot shakllari va ularning tavsifi. Jamlangan 
moliyaviy hisobotlar va ularni tahlil etish. 
3.8. Moliyaviy hisobotni tuzishda milliy va xalqaro standartlarning 
moliyaviy hisobot mazmuniga ta‟siri.
3.9. Iqtisodiy tahlilni muammoli jihatlari (davriy oraliqdagi qiyosiylik, 
turli korxonalar o„rtasidagi qiyosiylik, axborot operativligi muammolari).
3.10. Auditor xulosalarini ko„rib chiqish. Auditdan o„tkazilmagan 
hisobotlar.
3.11. Iqtisodiy tahlilda qo„llaniladigan boshqa axborotlar. 

---

82 
3.12. Iqtisodiy tahlilda kompyuter texnologiyalari va dasturiy 
ta‟minotlardan foydalanish. 
3.1. Iqtisodiy tahlilning turlari va ularning tasniflanishi. 
Moliyaviy tahlil yuzasidan rasmiy jihatlarning belgilanmaganligi sababli uni 
tashkil etishda an‘anaviy yo‗nalishlardan foydalanish mumkin. 
Odatda, buxgalteriya hisobini yoki auditni (ichki, tashqi) tashkil etishda 
rasmiy jihatlar bilan belgilangan aniq tartib va qoidalar ushbu jarayonni tashkil 
etishda asos bo‗lib xizmat qiladi. 
Jumladan, yangi tahrirdagi ―Buxgalteriya hisobi‖ to‗g‗risidagi qonunning 
―Buxgalteriya hisobi va hisobotini tashkil etish‖ to‗g‗risidagi 11-moddasi 
buxgalteriya hisobi va hisobotini buxgalteriya hisobi subyektining rahbari amalga 
oshirishi qayd etiladi hamda buxgalteriya hisobi subyektining rahbari qanday 
huquqdarga ega ekanligi tarkiblanadi
11
. Ushbu huquqlar qatorida:
Buxgalteriya hisobi xizmatining rahbari boshchiligida buxgalteriya hisobi 
xizmatini tashkil etish yoki shartnoma asosida jalb qilingan buxgalter xizmatidan 
foydalanish; 
Buxgalteriya hisobini yuritishni ixtisoslashtirilgan tashkilotga (auditorlik 
tashkilotlari, soliq maslahatchilari tashkilotlari va ustavida buxgalteriya hisobini 
yuritish bo‗yicha xizmat ko‗rsatish nazarda tutilgan boshqa tashkilotlar) shartnoma 
asosida yuklashi; 
Buxgalteriya hisobini mustaqil yuritishi qayd etiladi. 
Buxgalteriya hisobi va hisobotini tashkil etishning ushbu tartiblari bevosita, 
iqtisodiy tahlilga nisbatan ham to‗la mos deyish mumkin. 
Tahlilni tashkil etishda ichki tahlilni tashkil etilishi va tashqi tahlilni tashkil 
etilishini tarkiblash maqsadga muvofiqdir. 
Tashqi tahlil cheklangan axborotlarni aks ettiruvchi moliyaviy hisobot 
shakllari asosida xo‗jalik yurituvchi subyektlar moliyaviy holatini o‗rganishni 
xarakterlaydi va korxona erishgan natijalarining barcha sirlarini ochib berish 
imkonini bermaydi. Ushbu tahlil ichki axborot bazasidan foydalanish imkoniga ega 
11
Узбекистон республикасининг «Бухгалтерия хисоби тугрисида»ги конуни 2016 йил 13-апрель 

---

83 
bo‗lmagan, korxona faoliyati bilan qiziquvchi kontirgentlar tomonidan, mulk 
egalari yoki davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi. 
Tashqi tahlilning ahamiyatli jihatlari quyidagilar bilan xarakterlanadi: 
-tahlil subyektlari va axborot foydalanuvchilarining ko‗pligi; 
-tahlilchilarning maqsadi va qiziqishlarining turli-tumanligi; 
-hisobga olish va hisobotlashning normativ qoidalari, tahlil etishning rasmiy 
jihatlarini belgilanganligi; 
-tahlilning faqat chop etiladigan moliyaviy hisobot shakllaridagi axborotlar 
bazasiga tayangan holda o‗tkazilishi; 
-qo‗yiladigan analitik masalalarning cheklanganligi; 
-axborot foydalanuvchilar uchun korxona faoliyati yuzasidan tahlil 
natijalaridan foydalanishning maksimal ochiqligi. 
Tashqi tahlilning asosiy jihatlari moliyaviy hisobot ma‘lumotlari asosida 
korxona aktivlari, o‗z sarmoyasi va majburiyatlarining o‗zgarishiga, to‗lov layoqati 
va likvidlilik darajasiga, moliyaviy holati va barqarorligi, bozor va ish aktivligiga, 
moliyaviy va iqtisodiy salohiyatiga, iqtisodiy mustahkamligi va nochorligiga, 
foyda va rentabellik darajasiga, pul oqimi va xususiy kapitalning o‗zgarishlariga, 
korxonaning iqtisodiy reytingini aniqlashga qaratiladi. 
Ichki tahlil-korxonaning ichki bo‗limlari, xodimlari tomonidan o‗tkazilib 
o‗rganiladigan masalalarning ko‗lami bilan tashqi moliyaviy tahlildan farq qiladi. 
Ichki moliyaviy tahlilning axborotlar bazasi va o‗rganiladigan masalalarning 
ko‗lami tashqi moliyaviy tahlilga nisbatan keng hisoblanadi. Uning axborotlar 
bazasiga faqat chop etiladigan moliyaviy hisobotlarnigina emas‚ balki moliyaviy 
hisobning barcha manbalaridan va hisobdan tashqari manbalarini ham kiritish 
mumkin. O‗rganiladigan masalalar ko‗lamini boshqaruvchilar va tahlilchilarning 
qiziqishlari doirasidani kelib chiqib belgilash mumkin. Ushbu tahlil turining o‗ziga 
xos xususiyatlarini quyidagi jihatlar bilan izohlash mumkin. 
Ichki tahlilning o‗ziga xos jihatlari: 
-tahlil subyektlarining tor guruhi; 

---

84 
-tahlil natijalari faqat ichki talablarga, korxona boshqaruvi yuzasidan 
yo‗naltirilganligi; 
-teran tahlilni o‗tkazishda axborotlarning keng doirasidan foydalanish 
imkoniyatini yuqoriligi; 
-tahlilni o‗tkazish bo‗yicha normativ metodikalar bilan birgalikda aniq 
reglamentlari (tartiblarning) belgilanmagan usullaridan foydalanish imkoniyatlari; 
-aniq boshqaruv qarorlarini tayyorlash yuzasidan chuqur moliyaviy tahlilni 
o‗tkazishning imkoniyatligi; 
-boshqaruv apparati talablaridan kelib chiqqan holda analitik ishni tashkil 
etilishi. 
Iqtisodiy tahlil mazmuni bo‗yicha to‗liq tahlil va tematik tahlil turlariga
tarkiblanadi 
To‗liq tahlil korxona moliyaviy faoliyatining barcha jihatlarini kompleks 
o‗rganishni xarakterlaydi. Tematik tahlil korxona moliyaviy faoliyatining alohida 
jihatlarini va akspektlarini o‗rganishni xarakterlaydi. Tematik tahlil predmetiga: 
aktivlardan 
samarali 
foydalanish, 
aktivlarni 
moliyalashtirishda 
alohida 
manbalardan optimal foydalanish darajasi, to‗lov layoqati va moliyaviy barqarorlik 
holati, optimal investitsion faoliyat, kapitalning moliyaviy tuzilishi kabi 
masalalarni kiritish mumkin. 
Iqtisodiy tahlilda obyektni qamrab olinishi yuzasidan xo‗jalik yurituvchi 
subyektlarning to‗liq (bir butunlikdagi) tahlili, alohida bo‗limlar va birliklarning 
tahlili (iqtisodiy javobgarlik markazlari bo‗yicha), hamda alohida moliyaviy 
jarayonlar tahlilini tarkiblash mumkin
12
. 
12
Рахимов М.Ю. Иқтисодиѐт субъектлари молиявий ҳолатининг таҳлили.Т.: Молия –иқтисод, 
2015.-316 б., ЕфимоваО.В. [идр.]. Анализфинансовойотчетности./учеб.пособие / - М.: Омега-Л, 
2013. - 388 с., K. R. SubramanyamFINANCIALSTATEMENTANALYSIS, Рахимов М.Ю. 
Иқтисодиѐт субъектлари молиявий ҳолатининг таҳлили.Т.: Молия –иқтисод, 2015.-316 б., 
ЕфимоваО.В. [идр.]. Анализфинансовойотчетности./учеб.пособие / - М.: Омега-Л, 2013. - 388 с., K. 
R. SubramanyamFINANCIAL STATEMENT ANALYSIS, ELEVENTH EDITIONPublished by 
McGraw-Hill Education, 2 Penn Plaza, New York, NY 10121. Copyright © 2014 by
, 
Карлин Т.Р. 
Анализ финансовых отчетов (на основе GAAP) Учебник. — М.: ИНФРА-М, 1998. — 448 с. — 
ISBN 5-86225-675-Х, Бернстайн Л.А. Анализ финансовых отчетов М.: Финансы и статистика. 
2003, -622 ст., 
Вахрушиной М.А. Анализ финансовый отчетности.М.: Финансы и статистика 
2007. 367 стр, Пардаев М.К. ва бошкалар Молиявий ва бошкарув тахлили, 
дарслик.Т.:Чулпон. 2012,, 490 б., 
Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности. Минск: 

---

85 
O‗tkazish davri bo‗yicha iqtisodiy tahlil oldingi, joriy va istiqbolli tahlil 
turlariga tarkiblanadi.
Oldingi tahlil – korxona moliyaviy faoliyatini bir butunlikda yoki alohida 
olingan moliyaviy jarayonlar bo‗yicha shart- sharoitlarini bilish bilan bog‗lanadi 
(masalan, uzoq va qisqa muddatga bank kreditlarini olish yuzasidan korxonaning 
to‗lov layoqatini baholash). 
Joriy (operativ) tahlil – alohida moliya rejalarini bajarilishida yoki moliya 
operatsiyalarini amalga oshirish davomida operativ tarzda moliyaviy holatga ta‘sir 
etish yuzasidan o‗tkaziladigan tahlil turidir. 
Istiqbolli tahlil – amaldagi holatni o‗rganish asosida moliyaviy holat va 
uning alohida birliklari bo‗yicha kelajakdagi o‗zgarishlarning kutilishlarini 
baholab beruvchi tahlil turidir. 
Iqtisodiy tahlilni tashkil etish bosqichlarini quyidagi ketma- ketlikda 
o‗tkazish maqsadga muvofiq deb o‗ylaymiz: 

Iqtisodiy tahlil maqsadini belgilash va rejasini tuzish; 

Iqtisodiy tahlil yuzasidan ma‘lumotlar bazasini to‗plash; 

Iqtisodiy tahlilni bevosita o‗tkazish bosqichi; 

Tahlil natijalarini umumlashtirish va rasmiylashtirish bosqichi; 

Qarorlar tayyorlash bosqichi; 

Tahlil natijalarini realizatsiya qilish bosqichi. 
Iqtisodiy tahlil - moliyaviy hisobot ma‘lumotlari asosida firma va 
kompaniyalarning moliyaviy holatiga iqtisodiy tashxis qo‗yishni tavsiflaydi. 
Iqtisodiy tahlilda firma va kompaniyalar mulki, kapitali va majburiyatlarining 
holatiga, faoliyat natijaviyligiga, asosiy va aylanma kapital holatiga va 
samaradorligiga, pul mablag‗lari va xususiy mablag‗larning holatiga baho beriladi. 
РИПО, 2012. — 367 с. Вахобов А.В., Ибрагимов А.Т., Ишонкулов Н.Ф.Молиявий ва бошкарув 
тахлили. Т.:Иктисод-молия. 2013,598 б., Ковальев В.В., Волькова О.Н. Анализ хозяйственной 
деятельности 
предприятия.М.: 
финансы 
и 
статистика, 
2008, 
415 
с.ELEVENTHEDITIONPublishedbyMcGraw-HillEducation, 2 PennPlaza, NewYork, NY 10121. 
Copyright © 2014 by
, 
Карлин Т.Р. Анализ финансовых отчетов (на основе GAAP) Учебник. — М.: 
ИНФРА-М, 1998. — 448 с. — ISBN 5-86225-675-Х, Бернстайн Л.А. Анализ финансовых отчетов 
М.: Финансы и статистика. 2003, -622 ст., 
Вахрушиной М.А. Анализ финансовый 
отчетности.М.: Финансы и статистика 2007. 367 стр

---

86 
Iqtisodiy tahlilda o‗rganiladigan masalalarni quyidagi 3.1-jadvalda ko‗rib 
chiqish mumkin. 
3.1-jadval