Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Mavlanov, N. N. Kalandarova

K
ch
:
Muomaladan chiqarilgan asosiy vositalar qiymati 
K
ch
=
Davr boshida asosiy vositalar qiymati
K
ch
= x 100 = 9,6%. 

Tugatish koeffitsienti 
K
t
:
Tugatilgan asosiy vositalar qiymati
K
t
= 
Davr boshida asosiy vositalar qiymati
Hisobot yilida kirim qilingan asosiy vositalar ulushi 27,9% ni tashkil qildi, 
ulardan yangilari 10,2% . Asosiy vositalarni yangilash maqsadi – uskunalarni 
saqlash va ishlatish bo‘yicha xarajatlarni kamaytirish, uskunalar turib qolishlarini 
kamaytirish, 
mehnat 
unumdorligini 
yuksaltirish, 
mahsulotlarning 
raqobatbardoshligini oshirish. 

Almashtirish koeffitsienti 
K
a
:
Eskirishi natijasida chiqarib tashlangan asosiy vositalar qiymati 
K
a
=
Qayta kirim qilingan asosiy vositalar qiymati
K
a 
= x 100 = 27,5%. 

Mashina va uskunalar parkini kengaytirish koeffitsienti 
K
keng
:
K
keng
= 1 – K
a
. 
Ishlab chiqarish jarayonida ishlatilayotgan asosiy vositalar jismoniy va 
ma‘naviy eskiradi. Jismoniy eskirish darajasi amortizatsiya hisoblash jarayonida 
442,9 
4594,7
442,9 
1608,1

---

210 
aniqlanadi. Bu jarayon quyidagilar uchun usul sifatida bir necha jihatdan ko‘rib 
chiqilishi mumkin: 

asosiy vositalar eskirmagan qismining joriy bahosini aniqlash; 

asosiy vositalarga bir martalik xarajatlarni tayyor mahsulotga kiritish; 

ishlab chiqarish jarayonidan chiqarilayotgan asosiy vositalarni o‘rin 
almashtirish uchun yoki yangi ishlab chiqarishga qo‘yilmalar uchun moliyaviy 
resurslar jamg‘arish. 
Asosiy vositalar holatini aniqlash uchun mos ravishda asosiy vositalarning 
eskirgan ulushi yoki ishlatish uchun yaroqli qismi ulushini tavsiflovchi eskirish va 
yaroqlilik koeffitsientlari hisoblanadi: 

Asosiy vositalar eskirish koeffitsienti K
e
: 
Asosiy vositalar eskirish qiymati 
Ke =
Asosiy vositalar boshlang‘ich qiymati

Asosiy vositalar yaroqlilik koeffitsienti Kya 
Asosiy vositalar qoldiq qiymati
Kya =
Asosiy vositalarning boshlang‘ich qiymati 
Ushbu ko‘rsatkichlar foizlarda yoki ulush birliklarida o‘lchanadi va hisobot 
davrining boshi uchun ham, oxiri uchun ham hisoblanishi mumkin. Ma‘lumki, 
eskirish 
koeffitsientining 
ortishi 
korxonalar 
asosiy 
vositalari 
holati 
yomonlashganligini bildiradi. Bunda shuni hisobga olish lozimki, eskirish 
koeffitsienti asosiy vositalarning haqiqatda eskirishini aks ettirmaydi, yaroqlilik 
koeffitsienti esa ularning joriy qiymati, masalan, uskunalar vaqtincha 
ishlatilmayotganda aniq bahosini bera olmaydi. Bu holatda asosiy vositalar 
jismoniy eskirmaydi, lekin ularning eskirishining umumiy miqdori ortadi. Asosiy 
vositalarning joriy qiymat bahosi qator omillar, xususan, konyuktura va talab 
holatiga bog‘liq bo‘ladi, shuning uchun yaroqlilik koeffitsienti yordamida olingan 
bahodan farqlanishi mumkin. Asosiy vositalarning eskirish miqdoriga tashkilotda 
qabul qilingan amortizatsiya hisoblash tizimi eng katta ta‘sir ko‘rsatadi. Hozirgi 

---

211 
vaqtda mavjud hisob va hisobot tizimida eskirish va yaroqlilik koeffitsientlari 
asosiy vositalar holatining faqatgina shartli bahosini beradi, bu esa ushbu 
ko‘rsatkichlardan tahlil jarayonida qo‘llash imkoniyatini jiddiy ravishda cheklab 
qo‘yadi. Endi esa asosiy vositalarning eskirish va yaroqlilik koeffitsientlarini 
aniqlaymiz: 
Ke = 1581 / 4594,7 x 100% = 34,5% - yil boshi uchun 
Ke = 2496,5 / 5759,9 x 100 % = 43,4% – yil oxiri uchun 
Kya = 3013,7 / 4594,7 x 100% = 65,5 % - yil boshi uchun 
Kya = 3263,4 \5759,9 x 100% = 56,6 % - yil oxiri uchun 
Yaroqlilik koeffitsienti bir (yoki 100%) va eskirish koeffitsienti o‘rtasidagi 
farq sifatida hisoblab topilishi mumkin Kya = 1– Ke.