Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Mavlanov, N. N. Kalandarova

9.2. O„zgaruvchan va o„zgarmas xarajatlar tahlili 
Xalqaro amaliyotda ishlab chiqarish xarajatlari ikkita toifaga bo‗linadi. 
Ya‘ni, o‗zgaruvchan va o‗zgarmas xarajatlar. O‗zgaruvchan xarajatlar mahsulot 
ishlab chiqarish hajmiga mos ravishda o‗zgarib boradi. O‗zgarmas xarajatlar 
mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bog‗liq bo‗lmagan holda barqaror qoladi. Ushbu 
tarkiblash, xarajatlarni boshqarish va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning 
zaruriy sharti hisoblanadi. O‗zgaruvchan xarajatlarni hisoblash metodologiyasini 
bilish biznesning daromadli bo‗lishiga erishish maqsadida ishlab chiqarish 
birligiga sarflangan xarajatlarni kamaytirishga yordam beradi. O‗zgaruvchan 
xarajatlarni tarkiblash va ularni hisobga olish birinchi bor AQShda ishlatilgan 
bo‗lib, uning nomi ―direkt-kost‖, Yevropada esa ―marjinal-kost‖ deb nomlangan. 
Ularning farqi shundaki, ular to‗g‗ri va o‗zgaruvchan xarajatlar kalkulyatsiyasi 
sifatida nomlanishidadir.
Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari bo‗yicha o‗zgaruvchan 
xarajatlarning to‗g‗ri va egri turlari tarkiblanadi. Shuningdek, o‗zgaruvchan 

---

248 
xarajatlarning proporsional, degressiv, progressiv turlari guruhlanadi. Ularning 
o‗zgaruvchanligini quyidagi chizmalarda tavsiflash mumkin. 
Proporsional 
Degressiv 
Progressiv 
 
9.1-rasm. Proporsional, degressiv, progressiv o„zgaruvchan xarajatlar 
Ishlab chiqarish xarajatlarini o‗zgaruvchan va o‗zgarmas xarajatlarga to‗g‗ri 
tarkiblash va hisoblash tahlil natijasiga muhim ta‘sir ko‗rsatadi. Shu sababli ularni 
tarkiblashda ya‘ni turkumlashda aniqligiga muhim e‘tibor qaratish lozim. 
O‗zgarmas xarajatlar mahsulot ishlab chiqarilmagan hollarda ham majburiyatlarni 
yuzaga keltirishini hisobga olsak, bu tarkiblash juda muhim hisoblanadi. Yalpi 
natijaga ta‘sir etmagan birlik oxir-oqibatda xarajatlarni boshqarish va ishlab 
chiqarish samaradorligini to‗g‗ri baholamaslikka olib keladi. 
9.6-jadval