Toshkent moliya instituti moliyaviy menejment fakulteti "menejment va marketing" kafedrasi

 
 

---

18 
1.2. Tijorat banklarining aktiv va passiv operatsiyalari huquqiy asoslari 
Har qanday xo‘jalik sub’yektlari kabi tijorat banklarining faoliyatini 
pirovard maqsadi daromad topishdan iboratdir. Xalqaro amaliyotda tijorat 
banklarining o‘zlik va jalb etilgan mablag‘lardan ma’lum daromad topish uchun 
olib boradigan faoliyati aktiv operatsiyalar deb nomlanadi. O‘z mohiyatiga 
asosan tijorat banklarining o‘zlik va yuridik hamda jismoniy shaxslarning 
vaqtincha bo‘sh turgan pul mablag‘larini jalb etilgan mablag‘laridan o‘z 
nomidan ma’lum daromad topish uchun olib boradigan faoliyati aktiv 
operatsiyalar hisoblanadi. Xalqaro amaliyotda tijorat banklarining olib 
boradigan aktiv operatsiyalari juda turli tumandir, lekin iqtisodiy adabiyotlarda 
aktiv operatsiyalar o‘z mohiyatiga ko‘ra quyidagi asosiy guruxlarga ajratiladi: 
- yuridik va jismoniy shaxslarga turli muddatlarga, turli maqsadlarga ham 
turli shartlar asosida kreditlar berish; 
- bank mijozlariga turli vositachlik xizmatlarini ko‘rsatish; 
-lizing, faktoring va forfeyting operatsiyalarini amalga oshirish; 
- investitsiya loyixalarini amalga oshirish; 
- davlat va boshqa yuridik shaxslarning qimmatli qog‘ozlariga o‘z nomidan 
va o‘z hisobidan investitsiyalar qilish; 
- bank mijozlariga kassa xizmatlarini ko‘rsatish; 
- mijozlarga boshqa turdagi an’anaviy va noan’anaviy bank xizmatlarini 
ko‘rsatish. 
Tijorat banklari aktiv operatsiyalarni amalga oshirish jarayonida amaldagi 
qonunchilik tomonidn belgilangan me’yorlarga amal qilishlari lozim. 
Tijorat banklari o‘zlarining faoliyati uchun o‘rnatilgan likvidlik darajasini 
saqlab turishlari hamda aktiv operatsiyalarni turlari bo‘yicha yuzaga chiqishi 
mumkin bo‘lgan qaltisliklarni (risklarni) oqilona taqsimlashlari shart. 
Amaliyotda daromad keltirish darajasiga asosan tijorat banklarining aktivlari 
asosan ikki guruhga, ya’ni daromad keltirmaydigan va daromad keltiradigan 
aktivlarga ajratadilar. Albatta ushbu guruhlash aktivlari ikki asosiy guruhga 
ajratiladi. 

---

19 
Lekin bizning fikrimizcha, ushbu guruhlashda ayrim omillar inobatga 
olinmagan. Masalan kassadagi pul aktivlari bank likvidligini ta’min-laydigan 
lekin daromad keltirmaydigan aktivga kiritilgan. Bizning fikrimizcha, tijorat 
banklari aktivlarini quyidagi uch guruxga ajratish maqsadga muvofiq bo‘lar edi: 
1.
Daromad keltirmaydigan, lekin bank faoliyatini ta’minlaydigan 
aktivlar. Ushbu aktivlar tarkibiga O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki 
hisobraqamidagi majburiy zahiralar summasi, asosiy vositalar va kam baholi tez 
eskiruvchan buyumlar hamda boshqa aktivlar. 
2.
Kam daromad keltiradigan, lekin bank likvidligini ta’minlaydigan 
aktivlar. Ushbu aktivlar tarkibiga kassadagi pul mablag‘lari va unga 
tenglashtirilgan hujjatlar, davlat o‘rta muddatli hazina majburiyatlari, davlat 
qisqa muddatli obligatsiyalari kiradi. 
3.
Yuqori daromad keltiradigan, lekin yuqori qaltislik darajasiga ega 
aktivlar. Ushbu aktivlar tarkibiga kreditlar, lizing, faktoring, forfey-ting, 
korporativ qimmatli qog‘ozlarga investitsiyalar, xorijiy valyutalar va boshqa 
aktivlarning kiritish mumkin. Tijorat banklarining aktivlarini yuqoridagi tartibda 
guruxlash, bizning fikrimizcha aktivlarni mohiyatini to‘laroq ochib beradi deb 
hisoblaymiz. 
Bank aktivlari quyidagi asosiy pozitsiyalardan tashkil topgan: 
Naqd aktivlar. Bank moliyaviy hisobotining birinchi aktivi odatda naqd pul 
va “Nostro” tipidagi depozitlar hisoblanadi. Ushbu moddani, ya’ni bank 
kassalaridagi naqd pullar, boshqa banklarda joylashtirilgan barcha depozitlar, 
inkassatsiya qilish jarayonidagi mablag‘lar hamda Markaziy bankdagi majburiy 
zahira fondidagi mablag‘larni ko‘p holatlarda «birlamchi zahiralar» deb 
atashadi. Chunki ko‘zda tutilmagan holatlarning yuzaga kelishi va majburiyatlar 
tezlik bilan hal qilinishi zarur bo‘lgan paytda ushbu aktivlar bankning «birinchi 
himoya chizig‘i» bo‘lib xizmat qiladi. Odatda, bank bu moddani imkon qadar 
past darajada ushlab turishga harakat qiladi, negaki naqd pul mablag‘lari deyarli 
daromad keltirmaydi.

---

20 
Qimmatli qog‘ozlarga investitsiyalar. Bu modda bankning “ikkinchi 
himoya chizig‘i” bo‘lib, likvidli qimmatli qog‘ozlarga moliyaviy qo‘yilmalardir. 
Bu pozitsiyani ko‘p hollarda “ikkilamchi zahiralar’ deb atashadi. Unga 
odatda davlat qisqa muddatli qimmatli qog‘ozlariga qilingan investitsiyalar 
kiradi. Shuningdek, bu pozitsiyada pul bozorining qimmatli qog‘ozlar, boshqa 
banklardagi muddatli foizli depozitlar hamda tijorat qimmatli qog‘ozlari aks 
ettirilishi mumkin. “Ikkilamchi zahiralar” naqd pul va kreditlar o‘rtasidagi 
pozitsiyani egallab, ma’lum miqdordagi daromad olishni ta’minlaydi va 
likvidlikni ta’minlashning ikkilamchi manbasidir.
Kreditlar. Hech bir shubhasiz banklarning eng yirik aktivlari bo‘lib 
kreditlar hisoblanadi va aksariyat hollarda jami aktivlar hajmining diyarli 
uchdan ikki qismini tashkil qiladi. Balansda kreditlar bo‘yicha ma’lumotlar 
bo‘yicha ma’lumotlarni aks ettirishda ikkita raqam ishlatiladi. Birinchisi, kredit-
brutto bo‘lib, unda bank tomonidan berilgan jami kreditlar miqdori (jumladan, 
prolongatsiya qilinganlari) ko‘rsatiladi. Ushbu summadan kreditlar bo‘yicha 
joriy va ehtimoliy zararlar zahirasi summasini chegirib tashlasak sof kredit, 
ya’ni kredit-netto aniqlanadi. 
Bank hisobida yuritiladigagn kreditlar kategoriyasidan biri harakatsiz yoki 
muddati o‘tgan va kamaymaydigan kreditlardir (“o‘stirmaslik” maqomi berilgan 
aktivlar). Mavjud normativ hujjatlarga ko‘ra, o‘rnatilgan to‘lov grafigiga 
nisbatan 180 kun davomida to‘lanmagan kreditlar shu kategoriyaga kiritiladi. 
Kredit harakatsiz (umidsiz) deb topilganidanoq, hisoblangan, ammo bank 
tomonidan kirim qilinmagan foizlar daromaddan chegiriladi yoki balans 
hisobvaraqlaridan ko‘zda tutilmagan xolatlar hisobvaraqlariga o‘tkaziladi. 
Kelgusida kredit bo‘yicha to‘lovlar amalga oshirilgunga qadar, foizlarni 
hisoblash va hisobga olish to‘xtatiladi. Shuni e’tiborga olish kerakki, to‘lovlar 
birinchi navbatda hisoblangan, lekin olinmagan foizli daromadlarni, keyingi 
navbatda esa kreditning asosiy qarzini to‘lashga yo‘naltiriladi (O‘zbekiston 
Respublikasi Markaziy bankining “Foizlarni o‘stirmaslik to‘g‘risida”gi Nizomi, 

---

21 
O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2004 yil 24 yanvarda 1304 son 
bilan ro‘yxatga olingan). 
Mijozlarning akseptlar bo‘yicha majburiyatlari. U odatda, yirik banklar o‘z 
mijozlari uchun akseptni moliyalashtirish ko‘rinishidagi kredit berilishi 
mumkinligini ko‘zda tutadilar. Bu maqsadda ishlatiladigan mablag‘lar aktivlar 
bo‘limida akseptlar bo‘yicha to‘lanmagan majburiyatlar nomi bilan hisobga 
olinadi. Bu moddaning summasi bank mijozni kreditlash yuzasidan (odatda, 
xorijdan tovarlarni import qilishda yordam berish uchun) qo‘llashga rozilik 
bergan paytida ko‘payadi. Bu holatda bank aksept (ya’ni akkreditiv) berish yo‘li 
bilan uchinchi shaxsga (masalan, xorijiy tovar eksporterini) kelgusida, aksept 
bergan bank ma’lum summani to‘lashi zarurligi ko‘rsatilgan aylanma vekselni 
yozish huquqini o‘tkazadi. Belgilangan muddat yoki u kelgunga qadar bankning 
aksept olgan mijozi ko‘rsatilgan summani to‘liq to‘lashi kerak. O‘z navbatida, 
bank – emitent o‘rnatilgan muddatda aylanma vekselning yuza tomonida 
ko‘rsatilgan summani ushbu moliviy instrument egasiga to‘lashi zarur bo‘ladi. 
Bugungi kunda bank akseptlari xalqaro savdoni moliyalashtirishda keng 
qo‘llaniladi.
Ikkinchi darajali aktivlar. Bank aktivlari jumlasiga bino va inshootlarning 
sof qiymati (amortizatsiya ajratmasi hisobga olingan holda), shu’ba 
korxonalarga investitsiyalar va boshqa uncha ahamiyatli bo‘lmagan 
pozitsiyalarni kiritishimiz mumkin. Moddiy mablag‘larning qiymati, ya’ni bino 
va uskunalarga sarflangan fiksatsiyalangan aktivlar odatda aktivlar hajmida kam 
salmoqni tashkil qiladi.
Bank xizmatlarining ulgurji iste’molchilariga turli xo‘jalik yurituvchi 
xo‘jalik sub’ektlari sanoat, savdo, umumiy ovqatlanish, xizmat ko‘rsatish va 
qishloq xo‘jalik korxonalari tashkil etadi.
Mamlakatimizda keyingi yillarda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni 
rivojlantirishga katta e’tibor berilmoqda. Banklar tomonidan kichik biznes va 
xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini moliyaviy qo‘llab-quvvatlash uchun taqdim 
etilgan kreditlar bir yilda 36 foizga, tadbirkorlar va xususiy shahslarga berilgan 

---

22 
mikrokreditlar miqdori esa 70,0 foizga ko‘payadi. Ma’lumki kichik biznes 
tarkibida asosiy ulushni fermer va dehqon xo‘jaliklari egallaydi. Hozirda 
respublikamizda 200,0 mingdan ortiq fermer va dehqon xo‘jaliklari faoliyat 
ko‘rsatib kelmoqda va ularda 1,5 million kishi mehnat qilmoqda.
4
Xuddi ushbu 
omil esa banklarning kredit faoliyatiga ta’sir ko‘rsatmoqda. Buning asosiy 
sababi kichik biznes va xususiy tadbirkorlarga amaldagi qonunchilikka asosan 
imtiyozli kreditlar ajratish ko‘zda tutilgan. Imtiyozli kreditlar bo‘yicha foiz 
stavkasi nisbatan past belgilangan. 
Tijorat banklarining passiv operatsiyalarini tahlili. 
Tijorat bankini boshqa barcha xo‘jalik yurituvchi tashkilot va 
muassasalaridan farqi hamda faqatgina o‘ziga xos xususiyatiga ega muassasa 
deb nomlash mumkin. Tijorat banki davlatning, yuridik shaxslarning hamda 
aholining vaqtincha bo‘sh pul mablag‘larini qaytarib berishlik, to‘lovlilik va 
muddatlilik shartlari asosida jamlab ulardan o‘z nomidan ma’lum daromad olish 
maqsadida joylashtirish faoliyatini amalga oshiradigan muassasadir. Tijorat 
banklarining o‘z faoliyatini olib borish uchun pul resurslarining asosiy qismini, 
ayrim hollarda 90 foizgacha aynan jalb etilgan mablag‘lar tashkil etadi va bu 
ularni boshqa xo‘jalik yurituvchi sub’ektlardan ajratib turadi. Tijorat 
banklarining asosiy faoliyati bu vaqtincha bo‘sh pul mablag‘larini kreditorlar va 
qarzdorlar o‘rtasida hamda sotuvchilar va haridorlar o‘rtasida yurishishini 
vositachisi sifatida olib borish hisoblanadi. Shuni ta’kidlash lozimki, 
iqtisodiyotda pul mablag‘larini joylashtirish yuzasidan faoliyati ixtisoslashgan 
moliya-kredit institutlari, ya’ni investitsiya fondlari, kredit uyushmalari va 
sug‘urta kompaniyalari ham olib boradilar. Lekin tijorat banklarining mamlakat 
moliya bozorida faqatgina o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Ular quyidagilardan 
iborat: 
- birinchidan, tijorat banklari faoliyati uchun qarz majburiyatlari yuzasidan 
ikki tomonlama tasnif mavjud. Ular birinchi tomondan yuridik va jismoniy 
shaxslar uchun muomalaga o‘zlarining qarz majburiyatlarini, ya’ni aksiyalar, 
4
 
www.stat.uz
 rasmiy sayti ma’lumotlari. 

---

23 
depozit sertifikatlari, depozit-jamg‘arma sertifikatlari, obligatsiyalar va veksellar 
chiqaradilar. Ikkinchi tomondan esa tijorat banklari o‘z faoliyatida qo‘shimcha 
daromad olish maqsadida boshqa elementlarning, shu jumladan davlatning 
muomalaga chiqargan qarz majburiyatlarini (aksiyalar, obligatsiyalar, hazina 
majburiyatlari) sotib oladilar; 
- ikkinchidan, tijorat banklari o‘z nomidan muomalaga chiqarilgan 
qimmatli qog‘ozlar (obligatsiyalar, depozit va depozit jamg‘arma sertifikatlari, 
veksellar) bo‘yicha qat’iy belgilangan foizlar bo‘yicha sarmoyalarga daromad
to‘lanishi majburiyatini oladilar. Investitsiya fondlari esa daromad to‘lanishi 
yuzasidan barcha qaltisliklarni sarmoyadorlar zimmasiga yuklaydilar. 
Tijorat banklarining resurs bazasi ikkita manbadan tashkil topadi: 
- o‘z mablag‘lari (aksiyadorlik kapitali) va unga tenglashtirilgan resurslar 
(qo‘shimcha kapital, taqsimlangan foyda, zahira fondlari); 
- jalb qilingan mablag‘lar. 
Biz ilmiy izlanishimizning quyidagi chizmasida tijorat banklarining resurs 
bazasini tarkibini keltiramiz. (1- rasm)