Toshkent moliya instituti rasulova d. V., Xotamov I., Asatullaev X. S. Biznesni tadqiq etish usullari

Samaradorlik = -------------------------------------------------------------- (2.2.1)
Mahsulot (xizmat) ishlab chiqarishdagi real xarajatlar
2.2.1-formuladagi 
sotilgan 
mahsulot 
qiymati 
ishlab 
chiqarilgan 
mahsulotning miqdorini mahsulot bahosiga ko’paytirilganiga teng, ya’ni
бахоси
бирлиги
Махсулот
микдори
махсулот
сотилган
чикарилган
Ишлаб
киймати
махсулот
Сотилган


)
(
(2.2.2) 
Xarajatlar esa mahsulot birligiga ketgan xarajatlarni ishlab chiqarilgan 
mahsulot miqdoriga ko’paytirilganiga barobardir. 
Ishlab chiqarilgan mahsulot qiymati ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori 
hamda mahsulot bahosi o’zgarsa o’zgarishi mumkin. Ishlab chiqarish harajatlari 
esa ishlab chiqarish hajmlari, resurslar baholari, mahsulot birligiga resurslarni 
sarflash me’yorlari, ishlab chiqarilgan mahsulot assortimenti o’zgarishiga bevosita 
bog’liq. 

---

48 
Eng muhimi shuki, KB sub’ektlari moliyaviy masalalarni rejalash-tirar 
ekanlar, yuqoridagi natijaviy ko’rsatkichlar - harajatlarni kamaytirish va foydani 
oshirish yo’llarini izlaydilar. Har qanday sub’ekt kabi (ishlab chiqarish, xizmat 
ko’rsatish va h.k.) kichik biznes sub’ektlarida ham foyda va zararlar sohalarini bir-
biridan ajratib turuvchi «zararsizlik nuqtasi»
13
tushunchasi muhim ahamiyat kasb 
etadi.
Zararsizlik nuqtasi ba’zi adabiyotlarda «o’lik nuqta»
14
, ishlab chiqarishning 
«kritik hajmi»
15
, «rentabellikning chegaraviy nuqtasi»
16
», «nollik foyda nuqtasi»
17
deb ham ataladi. 
Zararsizlik nuqtasi mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatish 
harajatlarini qoplash uchun zarur bo’lgan minimal oborot, minimal tushum hajmini 
ko’rsatadi. Zararsizlik nuqtasiga erishish tufayli ishlab chiqarilgan (sotilgan) 
qandaydir minimal mahsulot hajmi bilan xo’jalik yurituvchi sub’ekt harajatlarini 
butunlay qoplashiga erishiladi.
Zararsizlik nuqtasining o’zgarishiga mahsulot (xizmat) baholarining 
darajalari, ularning o’zgarishi, bir-birlik mahsulotga ketgan o’zgaruvchan 
harajatlar va doimiy harajatlarning o’zgarishi kabi omillar ta’sir etadi. 
Zararsizlik nuqtasini aniqlashda bir qancha usullar mavjud (2.2.1-jadvalga 
qarang).
Kichik biznes sub’ektlarida zararsizlik nuqtalari va ko’lamlarini aniqlashning 
amaliy ahamiyati juda katta. 
13
Гари Джоунз. Торговый бизнес: как организовать и управлять.Москва.Инфра-М.1996.стр.107-122. 
14
Ю.М.Осипов. Основы предпринимателского дела. Москва. МГУ.1992 г.стр.200-201. 
15
Ё.Абдуллаев, А.Иброќимов, М.Рахимов. Иšтисодий таќлил. Тошкент.Меќнат.2001.159-161-бетлар. 
16
М.Шарифхœжаев,Ё.Абдуллаев.Менежмент: 100 савол ва жавоб.-Тошкент.Меќнат.2000 й. 283-бет. 
17
В.М.Семенов. Экономика предприятия.Москва.2000 г. Центр экономики и маркетинга. Стр.28., А.В.Ливщиц. 
Введение в рыночную экономику.Москва.Высшая школа.1995. стр.247-248. 

---

49