Toshkent moliya instituti rasulova d. V., Xotamov I., Asatullaev X. S. Biznesni tadqiq etish usullari

1-jadval 
Real sektor tarmoqlari bo’yicha biznes sub’ektlarida tovar va xizmatlar 
narxi pasayishi natijasida zararsizlikka erishish va marjinal foydaning 
o’zgarishi
* 
tovar va xizmatlar narxi 
pasayishi, % da 
savdo 
sanoat
qurilish 
maishiy 
xizmat 
0 
074
,
0
31
,
0
 
327
,
0
52
,
0
 
363
,
0
61
,
0
 
377
,
0
25
,
0
 
3 
04
,
0
12
,
1
 
306
,
0
57
,
0
 
344
,
0
64
,
0
 
358
,
0
32
,
0
 
5 
005
,
0
97
,
9


 
269
,
0
68
,
0
 
309
,
0
74
,
0
 
324
,
0
37
,
0
 
8 
093
,
0
62
,
0


 
206
,
0
97
,
0
 
249
,
0
1
 
265
,
0
49
,
0
 
10 
214
,
0
3
,
0


 
117
,
0
88
,
1
 
166
,
0
68
,
1
 
183
,
0
79
,
0
 
12 
38
,
0
19
,
0

 
03
,
0
72
,
82


 
052
,
0
08
,
6
 
072
,
0
28
,
2
 
15 
623
,
0
14
,
0

 
18
,
0
64
,
1


 
115
,
0
22
,
3


 
092
,
0
1
,
2


 

---

52 
1-jadvalda 
turli 
tarmoklar 
bo’yicha xarajatlarning turli darajada 
o’zgarishlariga muvofiq zararsizlik darajalari va marjinal foyda miqdorlari aks 
ettirilgan. Unga ko’ra, savdo sohasida xarajatlar 5 foizga qadar oshguncha faoliyat 
yuritish mohiyatlidir. Xarajatlar 5 foizga etgandan keyin savdoda faoliyat yuritish 
zararli bo’lib qoladi.
Qolgan uch soha bo’yicha esa harajatlarning qimmatlashuvi 15 %ga et-guncha 
faoliyat yuritish foydalidir. Ishlab chikarish va kurilishda xara-jatlar narxi 10% dan 
oshib ketsa, ishlab chiqarish hajmini zararsiz da-rajaga etkazish uchun mos 
ravishda 1,25 va 1,17 martaga oshirish lozim bo’ladi, bunda marjinal foyda ham 
mos ravishda 2,4 (0,327/0,135) va 1,9 (0,363/0,182) marta pasayadi. 
Maishiy xizmatda esa xarajatlar qimmatlashuvi 12 %dan oshsa, zarar-sizlikka 
erishish uchun ishlab chiqarishni 1,06 marta oshirish zarur va bunda marjinal foyda 
3.6 (0,377/0,103) marta pasayadi, 10%da esa marjinal foyda pasayishi 1,9 
(0,377/0,199) martani tashkil etadi. Mazkur tahlil tarmoqlar zararsizlik 
nuqtalarining xarajatlar kimmatlashuviga sezgirligi tahlili deb ataladi va tahlil 
natijalariga muvofiq bizda mavjud ma’lumotlarga ko’ra tahlil qilingan 4 tarmoq 
bo’yicha xarajatlar bahosi oshishiga eng chidamli tarmoq maishiy xizmat 
sohasidir. Eng chidamsiz tarmoq esa savdo faoliyati bo’lib, qurilish va ishlab 
chiqarish sohalari chidamlilik darajalari bo’yicha mos ravishda ikkinchi va 
uchinchi o’rinda. Bu ma’lumotlar investorlarga qaysi sohalarga pul qo’yilsa, 
pulning tez kaytib kelishi ta’minlanishi, foyda darajasi esa yuqori bo’lishi 
mumkinligini ko’rsatib beradi. Davlat organlariga esa fiskal siyosatni yuritishda 
soliq soliq stavkalarini belgilash kabi qarorni qabul qilishda qaysi tarmoqlarga 
ko’proq va qaysilariga kamroq soliq stavkasi o’rnatilsa maqsadga muvofiq 
bo’lishini ko’rsatadi. Lekin shuni ham unutmaslik kerakki, savdo sohasi xarajat 
qimmatlashuviga eng chidamsiz deb topilgan bo’lsada, bu soha ish boshlanishidan 
oldin dastlabki sarmoyani eng kam talab qiluvchi, qurilish esa eng ko’p talab 
qiluvchi tarmoq bo’lishi mumkin.
Xuddi yuqoridagiday tahlilni kutilmaganda talabning pasayishi tufayli ishlab 
chiqargan mahsulotimizga baho darajasining pasayib ketishi oqibatida sodir 

---

53 
bo’ladigan zararsizlik va marjinal foyda darajalarining o’zgarishi uchun ham 
amalga oshirish mumkin. Endi faraz qilaylik, kutilmaganda narxlar δ% ga pasaydi, 
u holda zararsizlik va marjinal foyda darajalari qanday o’zgaradi? 
Xarajat funktsiyasi 


1
1
1
1
1
R
R
V
F
C
k
k



bo’lganida unga mos zararsizlik 
nuqtasi 


k
k
R
V
F
R
1
1
1
*
1
1


ga, foyda funktsiyasi 




1
1
1
1
1
1
*
1
R
R
V
F
C
R
P
k
k






va 
unga mos marjinal foyda MR=




k
k
R
V
1
1
1

ga teng bo’ladi. Agar narx δ% ga 
pasaysa, daromad ham natural ishlab chiqarish hajmi o’zgarmagan holda δ% ga 
pasayadi, 
ya’ni 
1
2
)
1
(
R
R



. 
R 
ga 
bog’liq 
xarajat 
funktsiyasi 




R
R
V
F
R
R
V
F
C
k
k
k
k







1
1
1
2
1
1
2
*
)
1
(

ga 
mos 
zararsizlik 
nuqtasi 




k
k
k
k
R
V
F
R
V
F
R
1
1
1
2
1
1
*
2
)
1
(
1
1






bo’lib, zararsizlik darajasi 
*
2
R
/R
2k 
ga teng 
bo’ladi va marjinal foyda MR
2
=








k
k
k
k
R
V
R
V
1
1
2
1
)
1
(
1
1





ga qisqaradi. 
Endi yuqoridagi tarmoqlar biznes sub’ektlari faoliyati bo’yicha biz amalga 
oshirgan barcha tahlillarimiz va ularning natijalarini umumlash-tirib tarmoqlar 
jozibadorligini baholaymiz (2-jadvalga qarang).