Toshkent moliya instituti rasulova d. V., Xotamov I., Asatullaev X. S. Biznesni tadqiq etish usullari


 Biznesda axborotlarni to’plash uslublari



Yüklə 1,97 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə41/80
tarix10.05.2023
ölçüsü1,97 Mb.
#110356
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   80
biznesni tadqiq etish usullari (2)

5.3. Biznesda axborotlarni to’plash uslublari 
Ma’lumotlarni yig’ish odatda o’qitilgan, o’rgatilgan dala tadqiqotlarini 
o’tkazuvchi intervyuchilar tomonidan amalga oshiriladi. 1910 yildan boshlab 
o’tkazilgan eng oddiy marketing axborot yig’ish usullari qo’llanilgan. 


80 
Iste’molchilarni do’konlarda, kassalar oldida so’roqqa tutib tovar, uning narxi, 
sifati haqidagi oddiy savollar bilan ularning fikri aniqlanar edi. Hozirda 
savolnomalar juda keng miqyosdagi savollarni o’z ichiga olib, ular natijalari 
kompyuter dasturlari yordamida ishlanib qisqa vaqt ichida xulosalar chiqarishga 
imkon yaratadi. So’rovnomalar o’tkazishda so’rovga tutishning taktikasiga alohida 
e’tibor qaratiladi. So’rovga tutiladigan xaridor yoki iste’molchilarnii segmentlarga 
bo’lib, ya’ni faoliyat turiga qarab guruhlarga bo’lish, millatiga, jinsi, yoshi va 
boshqa ko’rsatkichlariga qarab savollarni va anketa so’rov jarayonini o’tkazish 
yaxshi 
samara 
beradi. 
So’rovnomalarnitarqatish va natijalarniyig’ishda 
quyidagilarga rioya qilinsayaxshi natija beradi. 
Tadbirni tayyorlash (axborot hajmini aniqlash, oldindan tadqiq qilish, so’roq 
rejasini tuzish). So’roq anketasini tayyorlash (test savollarni tuzish, testlarni 
tarqatib kuzatuv o’tkazish) So’rovnoma o’tkazish usulinitanlash (ommaviy yoki 
tanlanma guruhlar ichida so’rovnoma o’tkazish, qaysi iste’molchilar guruhida 
so’rovnomani o’tkazish). 
Kuzatuv va tekshiruv usullarini amalga oshirishning asosiy vositasi bo’lib 
anketa (savolnoma) o’tkazish va mexanik qurilmalar, masalan, odamlar sonini 
hisoblagichlari, kino, videokameralar hisoblanadi. 
Savolnoma – biron-bir ma’lumot olish uchun yaratilgan so’rov varaqasidir. 
Savolnoma odatda uch qismdan: kirish, rekvizit qismi va asosiy qismdan iborat 
bo’ladi.
Kirish qismining asosiy vazifasi – so’ralayotganlarni so’rovda ishtirok etishga 
ko’ndirishdir. Unda olib borilayotgan so’rovning maqsadi va so’ralayotgan shaxs, 
so’rovda ishtirok etib qanday foyda olishi ko’rsatilishi lozim. Rekvizit qismida 
so’ralayotgan shaxsga tegishli axborot: yoshi, jinsi, kasbi, oilaviy holati va h.k. 
keltiriladi. 
Asosiy qismidagi savollarning mazmuni tadqiqotchilar qo’yilgan savollarga 
olingan javoblar natijasida aynan nimalarni bilishni istayotganligiga bog’liq. 
Quyidagi savol turlarini ajratib ko’rsatish mumkin. 


81 

Ochiq savol so’ralayotganga o’z so’zlari bilan javob berish, o’zini erkin 
tutishimkonini beradi.

Yashirin savol barcha mumkin bo’lgan barcha javob variantlarini o’z 
ichiga oladi, so’ralayotgan ulardan birini tanlab oladi.

Axborot pochta yoki intervyu olish yo’li bilan ham to’planishi mumkin.

Birlamchi axborotlarning keng tarqalgan usullari bu savolnomalar tarqatib 
iste’molchilarning tovar va xizmat turlari haqidagi fikrini bilish, 
kuzatuvma’lumotlari, tajriba va laboratoriya kuzatuvlaridir. Savolnomalar orqali 
so’roq va intervyu olishjuda keng tarqalgan. Bu usullar bilan birlamchi 
axborotlarni to’plash qimmatga tushadi. Shuning uchun bunday axborotlarni yirik 
firma, korporatsiyalar, kompaniyalar o’z faoliyatlarini strategikrejalarini tuzish 
maqsadida o’tkazadilar.Shuni ta’kidlash joizki,marketing tadqiqotlari juda ko’p 
vaqt va sarf-xarajat talab etuvchi jarayon bo’lib, hozirdafirmalar raqobatbardosh 
bo’lishini ta’minlash uchun, bozor ulushini egallash uchun, tashqibozorlarni 
o’rganish orqali eksport faoliyatinirivojlantirish uchun, tadqiqotlar o’tkazishga 
qiziqadilar. Samarali o’tkazilgan tadqiqotlar natijasi, albatta o’z foydasini beradi va 
tez orada xarajatlar qoplanadi. 

Birlamchi axborot ochiq dala marketing tadqiqotlari, deb nomlangan 
kuzatuv, tekshiruv, tajriba va imitatsiya yo’li bilan olinadi. 
Kuzatuv – tanlab olingan insonlar guruhi xatti-xarakatini, turli vaziyatlarda 
ularning amallariniyozib borish orqali birlamchi axborotlarni yig’ish hisoblanadi, 
masalan xaridorlarning do’kondagi xatti-xaratlari.
Kuzatuv usuli – ham boshqa marketing usullari kabi ko’pincha qo’llaniladi. 
Kuzatuv o’rganilayotgan obyektni ochiq yoki yopiq tarzda kuzatish, o’rganishdan 
iborat. Masalan, xaridorni sotib olish xulq - atvorini kuzatish,sotuvchini 
sotishjarayonini, iste’molchini tovarga jalb qilish jarayonini kuzatishva shukabilar 
kuzatuv obyekti bo’lishi mumkin. 
Dala kuzatuvlari va laboratoriya kuzatuvlari ham o’tkaziladi. Sotsiologiya 
vapsixologiyada o’tkaziladigan kuzatuv usullari marketing tadqiqotlarida 
hamqo’llaniladi. Masalan, talabalar guruhida kompyuterga bo’lgan ehtiyojni 


82 
aniqlash maqsadida kuzatuv o’tkazish, kompyuter ishlab chiqaruvchi firma uchun 
qanday kompyuterlarni, qanday narxlarda, qanday dasturlar asosida ishlab 
chiqarishga asos bo’ladi. Kuzatuv predmeti bo’lib individiumlarning xususiyatlari 
va xatti-harakatlari (xaridor, o’quvchi, sotuvchi), jarayonlar (xaridorlar oqimini 
o’rganish, turli asbob- uskunalarning qo’llanilishini kuzatish) hisoblanadi. 
Kuzatuv quyidagi jarayonlarda qo’llaniladi. 

Tovar sotib olishda xaridorning xulq- atvori 

O’zaromuloqotdagi lahzali vaziyatlar 

Psixologik holatlarning fiziologik o’lchovlari 

o’quvchiningxatti-harakati

xaridorningxatti- harakati 

qoniqish samarasi 
Tekshiruv – odamlardan ularning bilim darajasiga, mahsulotga bo’lgan 
munosabati, nimani ko’proq afzal ko’rishi va xaridorlik xatti-xarakatlariga 
asoslanibto’g’ridan-to’g’ri so’rov yo’li bilan birlamchi axborot yig’ish. Tajriba bir 
yoki bir necha omilning o’zgarishini kuzatish va o’lchash, qolganlarini esa 
o’zgarishsiz qoldirish imkonini beradi (masalan, yangi o’ram tovarni sotish 
hajmini oshirish imkonini beradi). 
Imitatsiya turli marketing omillarini haqiqiy real sharoitda emas balki 
qog’ozda yoki EHM xotirasida shakllantirish va baho berish imkonini beruvchi 
iqtisodiy-matematik modellar tuzish va unday foydalanishni ko’zda tutadi. 
Kompyuterlashgan dastur-savolnomalar mavjud bo’lib, ular istemolchilarga 
supermarketda “aylanib yurish” va xarid uchun tovarlar tanlash imkonini beradi. 
Kompyuter ular xaridini qayd qiladi va ularning narxlar, o’ram rangi va shaklining 
o’zgarishiga javobini o’rganadi. 

Birlamchi ma’lumotlar qator afzalliklarga ega: axborot tadqiq etilayotgan 
muammoga mos ravishda to’planadi, eng yangi hisoblanadi va avvaldan berilgan 
batafsillik darajasiga ega; barcha olingan ma’lumotlarga firma yetisha oladi, zarur 
bo’lganda ularni raqobatchilar uchun sir saqlanishini ta’minlay oladi; agar istalsa 
to’plangan ma’lumotlarning ishonchlilik darajasi miqdoran aniqlanishi mumkin. 


83 

Birlamchi ma’lumotlarning asosiy kamchiligi shundaki, ularni yig’ish 
ko’p vaqt, mablag’ talab qilishi, yoki firma mustaqil ravishda birlamchi 
ma’lumotlarni yig’a olmasligi mumkin.
Birlamchi axborotni yig’ish so’rovning panel usulidan foydalanish asosida 
ham amalga oshirilishi mumkin.
Panel – takror tadqiqot o’tkazilayotgan, so’rovga tortilayotgan shaxslarning 
tanlanma to’plami. 
Tanlanma rejani ishlab chiqish va tanlov hajmini aniqlash. Bu bosqichda 
a’zolari o’rtasida marketing tadqiqotlari olib boriladigan “guruh” parametrlari 
to’g’risida axborot olish zarur. Masalan, marketingni boshqaruvchi kampaniya 
mahsulotlarining turli xildagi chakana do’konlar (“guruh” – populyatsiya (Aholi)) 
orqali 
sotilish 
hajmi 
to’g’risida ma’lumot olishni istaydi. Aholining 
o’rganilayotgan qismi tanlanma deyiladi, uning hajmini ham tadqiqotchilar 
aniqlashlari lozim.
Tanlangan guruhlar ichida so’rovnomalarni o’tkazish firmaga maqsadli 
ravishda ma’lum iste’molchilar guruhiga mo’ljallangan mahsulot yoki xizmat 
turini 
ishlab 
chiqarishga, 
ularning 
tovar 
va 
xizmatga 
bo’lgan 
munosabatinianiqlashga yordam beradi. Natijada firma bozorning maqsadli 
segmenti va maqsadli iste’molchisiga ega bo’ladi. Bunday firma faoliyati uzoq 
muddat ichida raqobatbardosh bo’lib qolishga asos bo’ladi. Anketali 
so’rovnomalar bir martali yoki ko’p martali bo’lishimumkin, qaytariluvchi 
so’rovnomalar panel deyiladi. Panel bo’lib ma’lum tadqiqot obyekti yoki talabalar 
bo’lishi 
mumkin. 
Har 
safar 
bir 
tadqiqot 
obyektida 
va 
bir 
iste’molchilarguruhidasavolnomalar o’tkazish dinamikravishdagi o’zgarishlarni 
aniqlashga, tovarga bo’lgan munosabatni bilishgayordam beradi. Iste’molchilar 
paneli va tadbirkorlar paneli orqali marketing tadqiqoti uchun juda ko’p 
birlamchiaxborotlarni to’plash mumkin. 
Intervyu usuli bilan yangi mahsulot uning foydalilik jihatlari kabi 
savollaraniqlanadi.Telefon orqali so’rovnomalar geografik jihatdan keng 
masshtabdajoylashgan iste’molchilar fikrini bilish uchun qo’llaniladi, masalan 


84 
uyali aloqaxizmati paketlari haqida respublika bo’yicha abonentlar fikri telefon 
orqali o’rganiladi. Yozma so’rovnomalar pochta qutisiga anketalar tashlanib, 
so’ngra yig’ib olinadi, yoki so’roqqa tutiladigan respondentlarni to’plab ulardan 
anketalarga yozma javoblar olinadi. Har qanday marketing tadqiqotida 
uchraganiday so’rovnomalar ham afzallik va kamchiliklarga ega. So’rovnomalar 
o’tkazishda maqsadga qarab aniq, keng qamrovli savollarni tuzish ancha 
murakkab. Savollar soni kam, lekin u barcha kerakli narsalarni qamrab 
olganbo’lishi savol tuzuvchidan bilim va mahoratni, tadqiqot maqsadini aniq 
bilishlikni talab etadi. Savollarni juda ko’p variantli qilib shakllantirish va ko’p 
variantli savolnomalar tuzishmumkin. Testlar shaklida tuzilgan savolnomalar 
so’roq vaqtida vaqtini tejashga imkon beradi. Juda ko’p respondentlarga 
(savolgatutiladiganlar) savolnomalar tarqatilganda tadqiqotlar ko’rsatishicha 20 - 
50 foizga yaqin anketalar to’liq javoblar bilan qaytar ekan. Shuning uchun 
savolnomalar tarqatilib so’roq o’tkazilayotganda rag’batlantirish chora - tadbirlari 
yaxshi natija beradi. Anketalarni to’ldirib berish foizi ortadi. Savolnomalarda 
savollar ochiq yoki yopiq bo’lishi mumkin. Savollar aniq, konkretmasalaga, 
tovarga uning xususiyatlariga, narxiga yo’naltirilganligiga qarab bir-biridan farq 
qilishi mumkin. Savolnomalar tuzishda quyidagi tavsiyalarga rioya qilish lozim. 
- Savollar qisqa, aniq va bir ma’nolibo’lishikerak. 
- Anketa mantiqan maqsadga yo’naltirilgan va savollar soni optimal bo’lishi 
kerak. Anketada maqsadga tegishli bo’lmagan savollar bo’lmasligi kerak. 
- Tadqiqot mantiqidan kelib chiqib savollar ma’lum guruhlarga bo’lingan 
holda tizimlashtirilsanatija samarali bo’ladi. 
- Anketa monoton, zerikarli va tez charchashga olib kelmasligi kerak. 
- Mantiqiy ketma-ketlikka rioya qilish lozim. 
- Shaxsiy savollar anketa oxirida beriladi. 
Anketa so’rovnomalarini o’tkazish yangi tovarlarni ishlab chiqarishdan oldin, 
maqsadli iste’molchilar segmentini tanlashda, yangi bozor segmentini egallash 
rejasi paydo bo’lganda yaxshi samara beradi. Savol qo’yilishining bir necha 
variantlari mavjud. Test savollarda tayyor javoblar berilibkerakligi belgilanish 


85 
talab qilinsa, ba’zianketalarda iste’molchi o’zierkin javob berishi mumkin. U 
o’ziga qanday tovar, qandaynarxda va qanday naflilik darajasi bilan yoqishini erkin 
yozishi mumkin, lekin bunday erkin javoblar yozilgan anketalarni kompyuterda 
umumlashtirish va ishlash imkoni cheklanadi. Ularni qo’lda umumlashtirishjuda 
ko’p vaqtni oladi. 
Ma’lum iste’molchilar guruhini tanlab so’rovnomalar o’tkazish yuqorisamara 
beradi. F. Kotler kimni so’roq qilish kerak, qancha odamni so’roq qilish kerak, 
qaysi guruhni so’roq qilish kerak degan savollarga aniq javob tayyorlab so’ngra 
so’rovnomani o’tkazishni tavsiya qiladi. Bunday usullar ko’p taraqqiy etgan 
davlatlarda 
keng 
qo’llaniladi. Kichik va xususiy biznes korxonalari 
o’zfaoliyatlarini raqobatdoshqilish uchunhar doim u yokibu marketing usullaridan 
foydalanadilar. 
Marketing tizimida tajriba o’tkazish ham o’ziga xos qiziqarliva 
muhimhisoblanadi. Tajriba orqali ko’p qiziqarli marketing ma’lumotlarini, 
omillarning bir-biriga bog’liqligini aniqlash mumkin. Masalan, reklama 
vositalarining xaridorlar strukturasigata’siri, narx navoning bozor konyunkturasiga 
ta’siri kabi ko’rsatkichlar o’rganiladi. 
Ochiq tajriba shundan iboratki, o’rganilayotgan obyekt tajribani maqsadidan 
xabardor bo’ladi va aksincha tadqiqot maqsadi noaniq bo’lganda o’rganilayotgan 
obyekt nima maqsadda uni so’roq qilayotganlarini bilmaydi. Amaliyotda 
turlitajribalar marketing maqsadlariga erishish uchun o’tkaziladi. Test savollar 
o’tkazish joyiga qarab, obyektiga qarab, shaxsigaqarab, muddatiga qarab, 
hajmigaqarab, 
test 
qilinayotganlarning 
soniga 
qarab 
tizimlashtiriladi. 
Yig’ilganma’lumotlartahlil qilinadi va umumlashtiriladi. Tartibga solingan test 
savollari, masalan ish haqi miqdoriga qarab xaridorlarni sotib olish qobiliyatini 
o’rganish, xarid qilish xulq-atvorini o’rganish kabi savollar bilan axborotlar 
yig’iladi. Marketing tadqiqotlari natijasida olingan axborotlar ishlanadi, 
umumlashtiriladi, interpretatsiyaqilinadi. Axborotlarni qayta ishlash uchun yozma 
va tahliliy uslublar ishlatiladi. Marketingda tahliliy uslublardan marketingda – 


86 
trendlar tahlili, chiziqsiz regressiya va korrelyatsiya uslubi, diskreminant tahlil, 
klaster tahlili, omilli tahlil,miqdoriy vasifat tahlillari kabilarqo’llaniladi. 

Yüklə 1,97 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   80




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin