Toshkent moliya instituti sh. N. Fayziev, R. D. Dusmuratov, A. A. Karimov, I. N. Kuziev, A. Z. Avlokulov

3. Moliyaviy qo’yilmalarni auditorlik tekshiruvidagi audit amallari 

Qimmatli qog’ozlar auditi qimmatli qog’ozlarga taaluqli buxgalterlik hisoboti 

ma’lumotlarining xaqqoniyligini tekshirishdan boshlanadi.
Bunday tekshiruv korxonaning naqd pullarini tekshirishdagi kabi 
inventarizatsiya (ashyoviy ro’yxat) o’tkazish yo’li amalga oshiriladi. (№19-
BHMS 3. 30-3. 36 bandlari) 
Qimmatli qog’ozlarni inventarizatsiya (ashyoviy ro’yxat) qilish quyidagi 
vazifalarni hal etadi: ularning haqiqatdagi mavjudligini aniqlash; haqiqatda 
mavjud qoldiqlarini buxgalterlik hisobi ma’lumotlari bilan taqqoslash orqali 
ularning saqlanishi ustidan nazorat o’rnatish; qimmatli qog’ozlardan olinadigan 
daromadlarning to’liqligi va o’z vaqtidaligini tekshirish; ularning saqlanishi 
uchun zarur shartsharoitlar yaratilganligini tekshirish (korxonada saqlanganida); 
qimmatli qog’ozlar bilan bog’liq daromadlar va yo’qotishlarni hisobda aks 
ettirishning haqqoniyligini aniqlash.
Auditor inventarizatsiyani boshlashdan oldin qimmatli qog’oz-lar bo’yicha 
ichki auditning ahvoli bilan tanishishi zarur. Chunonchi, korxonaning pul 
mablag’lari bo’yicha maxsus komissiyasi har oyda kamida bir marta pul 
mablag’lari kabi qimmatli qog’ozlarni ham inventarizatsiya (ashyoviy 
ro’yxat)dan o’tkazishi lozim. Bundan tashqari, yillik buxgalterlik hisobotini 
tuzishdan oldin, moddiy javobgar shaxslar almashish hollarida, o’g’rilik, umarib 
ketish, o’zlashtirish yoki suyiste’mol qilish hollarida, yong’in yoki tabiiy ofatdan 
so’ng inventarizatsiya (ashyoviy ro’yxat) o’tkazilishi shart. (№19-BHMS 1. 5 
bandi) 
Agar 
qimmatli 
qog’ozlar 
korxonaning 
o’zida 
saqlansa, 
ularni 
inventarizatsiyadan o’tkazish pul mablag’larini inventarizatsiyadan o’tkazish 
bilan bir paytda amalga oshiriladi.
Korxona kassasida saqlanayotgan qimmatli qog’ozlarni inventarizatsiya 

---

263 
(ashyoviy ro’yxat) qilish ularni varaqma-varaq sanash yo’li bilan amalga 
oshiriladi. Bunda har bir qimmatli qog’ozlarning nominal qiymati, haqiqiyligi va 
to’g’ri rasmiylashtirilganligi aniqlanadi. Tekshiruv alohida har bir emitent 
bo’yicha dalolatnomada seriyasi, raqami va umumiy summasi ko’rsatilgan holda 
o’tkaziladi. Har bir qimmatli qog’ozning rekvizitlari buxgalteriyada yuritiladigan 
ro’yxatlar, reestrlar yoki daftarlarning ma’lumotlari bilan solishtiriladi.
Qimmatli qog’ozlar maxsus tashkilotlarda saqlanganida (banklarda, 
depozitariyalarda, maxsus joylarda) inventarizatsiya korxonaning tegishli 
buxgalteriya hisobi schyotlaridagi qoldiqlar ko’chirmasi ma’lumotlari bilan 
solishtirish orqali amalga oshiriladi.
Masalan, depozitariyda saqlash uchun topshirilgan qimmatli qog’ozlar 
inventarizatsiyasi 0610-«Qimmatli qog’ozlar» va 5810- «Qimmatli qog’ozlar» 
schyotlaridagi qoldiq summalari depozitariylar ma’lumotlari bilan taqqoslash 
orqali 
amalga 
oshiriladi. 
Depozitariylar 
ma’lumotlari 
inventarizatsiya 
o’tkazilayotgan paytda depozitariyga yuborilgan so’rov natijasida olinishi 
mumkin. (№19-BHMS 3. 35 band) 
Korxonaga tegishli qimmatli qog’ozlarni inventarizatsiya qilishda ular sotib 
olish qiymatining xaqqoniyligini baholashga maxsus e’tibor berilishi lozim. 
Buning uchun aktsiyadorlik jamiyatlarining chop etiladigan buxgalterlik 
hisobotlarini olish, shuningdek, boshqa qiziqtirgan hisob va hisobot ma’lumotlari 
bilan tanishish huquqiga ega ekanligiga e’tibor berish zarur.
Inventarizatsiya ro’yxatida qimmatli qog’oz emitenti, nomi, seriyasi, nomeri, 
nominal va haqiqiy qiymati, qaytarish muddatlari va umumiy summasi 
ko’rsatiladi. 
 
Qimmatli qog’ozlar auditining keyingi bosqichida haqiqatda mavjud qimmatli 
qog’ozlar buxgalterlik hisobi ma’lumotlari bilan solishtiriladi. Bunda auditor 
qimmatli qog’ozlarning oshiq chiqqanlarini ham, kam chiqqanlarini ham o’zining 
ishchi hujjatlarida aks ettirishi va bular haqida korxona rahbariyatiga bildirishi 
lozim. O’z navbatida korxona rahbariyati bunday kamomadlarning vujudga kelish 
sabablari va bunga javobgar shaxslarni aniqlash, hamda kamomadlarni bartaraf 

---

264 
etish choralarini ko’rishi lozim; oshiqcha chiqqan qimmatli qog’ozlarni kirim 
qilish, etishmagan qimmatli qog’ozlar qiymati aybdor shaxslar tomonidan 
qoplanishi yoki korxonaning moliyaviy natijalariga olib borilishi mumkin.
Moliyaviy qo’yilmalarni inventarizatsiyadan o’tkazishning xususiyati nafaqat 
qimmatli qog’ozlarning haqiqatda mavjudligi, balki qimmatli qog’ozlarni 
baholash ya’ni ularning qiymatini shakllantiruvchi haqiqiy xarajatlar to’g’riligini 
aniqlashdan ham iboratdir. Auditor qimmatli qog’ozlar bo’yicha olingan 
daromadlarni buxgalteriya hisobida aks ettirishning o’z vaqtidaligi va to’liqligini 
tekshirishda inventarizatsiya ma’lumotlaridan ham foydalanadi.