Toshkent moliya instituti sh. N. Fayziev, R. D. Dusmuratov, A. A. Karimov, I. N. Kuziev, A. Z. Avlokulov

2. Tovar-moddiy zahiralarni auditorlik tekshiruvidan o’tkazish ketma-
ketligi. 
Tovar-moddiy zahiralar bilan bog’liq xo’jalik muomalalarini auditorlik 
tekshiruvidan quyidagi tartibda o’tkazish maqsadga muvofiq. 
Tovar-moddiy zaxiralari auditining ketma ketligi: 
A. Umumiy muolajalar. Testlar nazorat quroli. 
1.
Ichki nazorat tizimi bo’yicha test o’tkazish (INT); 

---

269 
2.
Buxgalteriya hisobi tizimi bo’yicha test o’tkazish (BHT); 
3.
Buxgalteriya hisobi maqsadi uchun tuzilgan hisob siyosatini tahlili; 
4.
Soliq hisobi maqsadi uchun tuzilgan hisob siyosatini tahlili; 
5.
Ishchi schetlar rejasini tahlil qilish; 
6.
Buxgalteriya balansi va buxgalteriya hisob registrlaridagi ko’rsatkichlarni 
bir xilligini tekshirish; 
7.
Xujjatli tekshirishda tanlab olish miqdori va tuzilishi aniqlash. 
B. Mohiyati bo’yicha tekshirish muolajalar. 
1.
Inventarizatsiya; 
2.
Shartnomalarni ko’rib chiqish (tekshirish); 
3.
Material – ishlab chiqarish zahiralari kirimi va chiqimi hisobini 
hujjatlashtirilishini to’g’ri rasmiylashtirilganligini tekshirish; 
4.
Hisobotda material – ishlab chiqarish zahiralarini xom-ashyo va 
materiallarga, tayyor maxsulotlarga sotish uchun mo’ljallangan tovarlarga 
to’g’ri turkumlanishini tekshirish; 
5.
Material – ishlab chiqarish zahiralarini hisobotdagi qiymatini hisob bahosi 
bilan to’g’riligini tekshirish; 
6.
Material – ishlab chiqarish zahiralari qiymat miqdorini hisobdan 
chiqarishni (ishlab chiqarishga berilgan yoki sotilgan) qabul qilingan hisob 
siyosatiga mosligini tekshirish; 
7.
Yaroqsiz holga kelib, sotish qobiliyatini yo’qotgan zahiralarni korxona 
balansidan hisobdan chiqarishni tekshirish;
8.
Sodir bo’lgan xo’jalik muomilalarini tekshirayotgan davrga taalluqli 
ekanligini tekshirish; 
9.
Sotib olingan va chiqib ketgan material – ishlab chiqarish zahiralari 
bahosini dastlabki hisob hujjatlari bilan solishitirib tekshirish; 
10.
Hisobotlardagi muhim axborotlarni oshkor qilinishini tekshirish; 
11.
Xato va kamchiliklarni taxminiy ro’yxati; 
12.
Tizimli (sistemali) kamchiliklar to’g’risida ma’lumot; 
13.
Tanlab tekshirish natijalarini tahlili; 

---

270 
14.
Me’yoriy hujjatlar bo’yicha aniqlangan kamchiliklar ro’yxati; 
15.
Audit bo’limi bo’yicha xulosa. 
Tovar-moddiy zahiralarni auditorlik tekshiruvidan o’tkazish buxgalteriya 
hisobotida katta xatolarga yo’l qo’yish xavfini kamaytiradi. Shuning uchun, 
tovar-moddiy zahiralarni tekshirishni boshlashdan oldin auditor eng ko’p 
uchraydigan qoidabuzarliklarni aniqlashi va shuni hisobga olgan holda zarur 
tekshiruv amallarini tanlashi kerak.
Tovar-moddiy zahiralar to’g’risidagi axborotlarning ishonchliligi bo’yicha 
auditor fikrining shakllanishiga quyidagi omillar ta’sir ko’rsatadi: 
a) to’liq aks ettirilish - korxonaga tegishli barcha tovar-moddiy zahiralarining 
buxgalteriya yozuvlarida aks ettirilganligi va buxgalteriya hisobotiga 
kiritilganligi. Tovar-moddiy boyliklar bilan bog’liq muomalalarni buxgalteriya 
hisobida aks ettirishning to’liqligidagi xatolar hisobot ma’lumotlari 
haqqoniyligining pasayishiga olib keladi. Bunday xatolarni topish ancha 
murakkab. Buning uchun auditordan dastlabki hujjatlarni yoki hisobga taalluqli 
bo’lmagan axborotlarni tanlab olish talab qilinadi.
b) Tovar-moddiy zahiralar bilan bog’liq muomalalarni etarli darajada asos 
bo’lmagan hollarda hisobga olishning mavjudligi. Masalan, korxona o’z 
balansiga mulkiy huquqqa ega bo’lmagan mulklarni - komissiya yoki 
konsignatsiya shartnomalari bo’yicha olingan moddiy qiymatliklarni kiritgan. 
Bunday xatolar hisobot ko’rsatkichlarining oshirib ko’rsatilishiga olib keladi.
v) xo’jalik faoliyati faktlarining vaqtinchalik aniqlik tamoyiliga rioya 
qilinishi. Bu xatolar muomalalarning hisob davrlariga noto’g’ri taqsimlanishi 
ya’ni ularning sodir bo’lgan hisobot davrida emas, balki boshqa hisobot davrida 
aks ettirish bilan bog’liq. Ko’pchilik hollarda amaliyotda olingan materiallar 
ularga bo’lgan mulkiy huquq oluvchiga o’tmasdan oldin aks ettiriladi, yoki 
aksincha, materiallari hali yo’lda bo’la turib, ularga mulkiy huquq xaridorga 
o’tgan bo’ladi. Mol etkazib beruvchilardan schet-fakturasiz olingan moddiy 
qiymatliklar hisobda aks ettirilmaydi yoki kirim qilinmaydi. Davriylashtirishdagi 

---

271 
xatolarni aniqlash uchun auditor hisob yozuvlarini o’rganishi va ularni dastlabki 
hujjatlar bilan solishtirishi kerak.
g) Tovar-moddiy boyliklarni baholashning to’g’riligi. Masalan, ularni kirim 
qilishda sotib olish bahosi noto’g’ri aniqlanib, buning oqibatida amortizatsiya 
noto’g’ri hisoblanadi. Bu xatolar hisob yuritish uslubiyotining buzilishiga olib 
keladi va ko’p hollarda muntazam sodir bo’ladi.
d) Tovar-moddiy zahiralarni buxgalteriya hisobining tegishli schyotlarida aks 
ettirishning to’g’riligi. Bunday xatolar inventarizatsiya o’tkazish chog’ida 
aniqlanishi mumkin.
Tovar-moddiy zahiralar qoldiqlarini aks ettirish va sotilgan mahsulot 
tannarxini hisoblashning to’g’riligiga ta’sir qiluvchi muomalalar quyidagilar 
natijasida yuzaga keladi:
a) buxgalteriya hisobotining buzilishi: 
oldingi davrlarda hisobdan o’chirilgan, hamda foydalilik xususiyatlarini to’liq 
yoki qisman yo’qotgan moddiy qiymatliklar inventarizatsiya ma’lumotlariga 
qo’shilishi; yo’ldagi tovarlarni yoki sotilib bo’lingan tovarlarni ikki marta 
hisobga olish; 
uchinchi shaxslar omborida saqlanayotgan ishlab chiqarish zahiralari 
qoldig’ining oshirib ko’rsatilishi; komissiyaga qabul qilingan ya’ni balansdan 
tashqari schyotlarda hisobda turgan tovar-moddiy zahiralar ham inventarizatsiya 
ma’lumotlariga qo’shilishi va shunga o’xshash; 
b) suyiste’mol qilishlar: 
korxonaning bir necha xodimlari hatti-harakati yoki saqlash ustidan etarli 
nazorat o’rnatilmaganligi oqibatida qiymatliklarning o’g’irlanishi; 
olingan tovarlar hujjatlarda ko’rsatilganidan kam yoki sifatsiz bo’lsa, ularni 
qabul qilish uchun mas’ul shaxslarning mol etkazib beruvchilardan pora (pul yoki 
sovg’a ko’rinishidagi buyum) olish hollari; 
haqiqatda yo’q xaridorlarning rekvizitlarini ko’rsatish yo’li bilan jo’natish 
hujjatlarini qalbakilashtirish.

---

272 
Yuqorida ko’rsatilganidek, hisobot davri davomida to’liq yoki to’g’ri aks 
ettirilmaganligi sababli yil oxirida zahiralar oshirib yoki pasaytirib ko’rsatilishi 
mumkin.
Xaridlar quyidagi ikkita holning bittasi sababli pasaytirib ko’rsatilishi 
mumkin.
1) Muomalalarni hisobda aks ettirmaslik. Bunday muomalalar kreditor 
qarzlarni tekshirish chog’ida aniqlanishi mumkin. Masalan, buxgalteriya hisobi 
registrlaridagi yozuvlarni taqdim qilingan, olingan moddiy qiymatliklar uchun 
mol etkazib beruvchilarga to’langanlikni isbotlovchi schyotlar, shartnomalar, 
isbotlovchi pul hujjatlari ma’lumotlari bilan solishtirib, auditor ayrim 
schyotlarning buxgalteriya hisobi registrlarida aks ettirilmay qolganligini 
aniqlashi mumkin.
2) Muomalalar noto’g’ri turkumlangan.
Masalan, tovar-moddiy zahiralarning sotib olish qiymati ularni sotib olish 
bilan bog’liq bo’lgan barcha xarajatlardan iborat. Lekin, bunday sarflarning bir 
qismi yoki ayrim turlari (masalan, sotib olinayotgan xom ashyoning sifatini 
aniqlashga doir ekspert xizmati qiymati) tovar-moddiy zahiralar qiymatiga 
qo’shilmasdan, birdaniga sarflarga olib borilgan bo’lishi mumkin.
Xaridlar hajmi qalbaki xaridlar yoki muomalalarni aks ettirish kabi xarajatlar 
noto’g’ri turkumlangan hollarda oshirib ko’rsatilgan bo’lishi mumkin. Bunday 
faktlarni aniqlash uchun xarajatlarni tanlab tekshirish va zarur analitik amallarni 
bajarish lozim.