Toshkent moliya instituti sh. N. Fayziev, R. D. Dusmuratov, A. A. Karimov, I. N. Kuziev, A. Z. Avlokulov
Yüklə 2,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
to’liqlik –
barcha muomalalarning buxgalteriya hisobotida aks ettirilganligi, hisobga olinmay qolgan hisob-kitoblar yo’qligi; mavjudlik – balans tuzish sanasiga ichki hisob-kitoblar (mehnat haqi, hisobdor summalar va boshqalar) bo’yicha majburiyatlar mavjudligi va ushbu majburiyat summalarning katta-kichikligi; huquq va majburiyatlar – ichki hisob-kitoblarga doir majburiyatlar summalari to’g’riligi uchta (shaklan, qonuniylik va haqqoniylik) mezonlaridan kelib chiqqan holda; baholashlar – ichki hisob-kitoblarga doir majburiyatlarning me’yoriy hujjatlarga muvofiq ravishda baholanganligi; aniqligi – mehnat haqi va undan ushlanadigan summalar, xizmat safari bo’yicha xarajatlar summasi va boshqalarning to’g’ri hisoblanganligi, buxgalterlik hisoboti ma’lumotlarining sintetik va analitik hisob registrlaridagi 332 ma’lumotlarga mosligi; hisob davrining cheklanganligi – ichki hisob-kitoblarga doir barcha majburiyatlar qachon vujudga kelgan bo’lsa, aynan mana shu hisob davrida aks ettirilganligi; taqdim etish va bayon qilish – ichki hisob-kitoblarga doir majburiyatlarning barchasi hisob va hisobotga oid me’yoriy hujjatlarga muvofiq bayon qilingan, turkumlangan va taqdim qilinganligi. Qo’yilgan maqsadga erishish uchun auditorlik tekshiruvida quyidagi vazifalar hal etilishi lozim. Ichki hisob-kitoblar auditida hal etiladigan vazifalar Auditning vazifalari Ichki hisob-kitoblar muomalarini auditorlik tekshiruvidan o’tkazish bo’yicha savollar 1. Ichki hisob-kitoblarga doir muomalalarni hisobga olish va ichki nazorat samaradorligining holatini baholash Mehnat haqi to’lash va hisobdor summalarni berishni belgilovchi hujjatlarning mavjudligi va tahlili. Kadrlar, ish vaqti va ishlab chiqarilgan mahsulot (ish, xizmat) hisobini hujjatlashtirishning tashkil etilishini baholash. Haq to’lash va ish haqidan ushlanadigan summalar turlarining klassifikatori (turkumlagichi) mavjudligi. Ish haqi va hisobdor summalar berilishi ustidan nazorat. Hisobot ko’rsatkichlarining sintetik va analitik hisob registrlari ma’lumotlariga mosligi. 2. Xodimlar bilan mehnat haqi bo’yicha hisob-kitoblar to’g’risidagi hisob va hisobot ma’lumotlarining ishonchliligini tekshirish. Haq turlari bo’yicha ish haqi hisoblashning to’g’riligi. Ish haqidan ushlanadigan summalar to’g’riligi. Ish haqi xarajatlarini tannarx tarkibiga qo’shishning asosliligi. Ish haqi hisoblash va undan ushlanadigan summalarni buxgalteriya hisobi registrlarida aks ettirish. Soliqqa tortish maqsadida jami daromadni hisobga olishning to’g’riligi. 3. Davlat byudjetidan tashqa-ri fondlar, ijtimoiy sug’ur-ta va ta’minot fondlari bi-lan hisob- kitoblarni hisob-lashning Byudjetdan tashqari ijtimoiy sug’urta va ta’minot fondlariga to’lovlarni hisoblash bazasini aniqlashning to’g’riligi. Ijtimoiy sug’urta va ta’minot fondlari bilan hisob-kitoblarni hisobda aks ettirishning to’g’riligi. 333 to’g’riligi 4. Hisobdor shaxslar bilan hisob- kitoblarga doir hisob va hisobot ma’lumotlarining ishonchliligini tekshirish. Hisobdor shaxslarga bo’nak berishning asoslanganligi. Bo’nak hisobotlarining o’z vaqtida taqdim etilishi. Hisobdor summalarni ishlatishning hujjatlar bilan asoslanganligi. Hisobdor summalarni xarajatlar tarkibiga qo’shishning asosliligi. Soliqqa tortishning to’g’riligi. Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblarni buxgalteriya hisobida aks ettirishning to’g’riligi. 5. Xodimlar bilan boshqa muomalalar bo’yicha hisob- kitoblar to’g’risidagi hisob va hisobot ma’lumotlarning ishonchliligini tekishirish. Kreditga sotilgan tovarlar uchun hisob-kitoblarni hisobga olishning to’g’riligi. Qarz berishning qonuniyligi va asosliligi. Berilgan qarzlar bo’yicha hisob-kitoblarni hisobga olishning to’g’riligi. Kamomad va o’g’irliklarning ayibdor shaxslar zimmasiga to’liq olib borilishi. Moddiy zararni qoplashga doir hisob-kitoblarni hisobga olishning to’g’riligi. 6. Ichki hisob-kitob muomalalarini tekshirish natijalari bo’yicha umumiy xulosa Tekshiruv bo’yicha ishchi hujjatlar materiallarini umumlashtirish va tahlil qilish. Xatolarning katta- kichikligini (jiddiyligini) aniqlash. Xatolarning hisobot ishonchliligiga ta’sirini aniqlash. Auditor tekshiruv chog’ida hisobot ko’rsatkichlarida jiddiy hatolar yo’qligiga etarli darajada ishonch hosil qilishi lozim. Dalil-isbotlarni to’plash uchun har xil manbalardan shakllanadigan axborot bazasidan foydalaniladi. Auditor tekshiruvni boshlashdan oldin ichki hisob-kitoblarni tekshirish uchun zarur bo’lgan me’yoriy hujjatlar paketi, sintetik va analitik hisob registrlari va boshlang’ich hujjatlarni komplektlaydi. Ichki hisob-kitob muomalalarini buxgalteriya hisobida aks ettirish va soliqqa tortish bo’yicha belgilangan qoidalarni tartibga soluvchi Me’yoriy hujjatlar paketi auditor tomonidan mijoz-korxona faoliyatining xususiyatlarini hisobga olgan holda shakllantiriladi. Ichki hisob-kitob muomalalarini hisobga oladigan schyotlar bo’yicha sintetik va analitik hisob registrlari korxonada qo’llaniladigan hisob shakliga 334 (jurnal-order, memorial-order, jadval-avtomatlashtirilgan va b.) bog’liq. Masalan, buxgalteriya hisobi jurnal-order shaklida yuritiladigan korxonalarda 7-ASK, 8- ASK va 10-ASK jurnal-orderlar, jadval-avtomatlashtirilgan (yoki kompyuterlashtirilgan) shaklida – 4210-«Mehnat haqi bo’yicha berilgan bo’nak», 6510-«Sug’urta bo’yicha to’lovlar», 6710-«Mehnat haqi bo’yicha xodimlar bilan hisob-kitoblar», 6720-«Deponentlangan mehnat haqi», 4220-«Xizmat safari uchun berilgan bo’naklar», 4230-«Umum xo’jalik xarajatlari uchun berilgan bo’naklar», 4290-«Xodimlarga berilgan boshqa bo’naklar», 6870-»Hisobdor shaxslardan qarzlar», 4710- «Kreditga sotilgan tovarlar bo’yicha xodimlarning qarzlari», 4720-«Berilgan qarzar bo’yicha xodimlarning qarzlari», 4730-«Moddiy zararni qoplash bo’yicha xodimlarning qarzlari» va 4790-»Xodimlarning boshqa qarzlari» schyotlari bo’yicha debet va kredit oborotining mashinagrammalari tekshiriladi. Dastlabki hujjatlar ichki hisob-kitob muomalalarini tekshirishda asosiy ma’lumot manbaasi hisoblanadi. Jumladan, xodimlar va yollangan shaxslar bilan hisob-kitoblarni tekshirishda: ishga qabul qilish va boshqa ishga o’tkazish to’g’risidagi, ta’tilga chiqarish to’g’risidagi, mehnat shartnomasini to’xtatish to’g’risidagi buyruqlar; kontraktlar, mehnat shartnomalari; shtatlar jadvali; shaxsiy kartochkalar(T-2sh); ish vaqtini hisobga olish tabeli(T-13sh); mehnatga layoqatsizlik varaqasi; hisoblashuv-to’lov vedomosti(T-49sh); hisob-kitob vedomosti (T-51sh); to’lov vedomosti (T-53sh); shaxsiy hisob varaq (T-54sh); ijro varaqalari; daromad va daromad solig’ini hisobga olish bo’yicha soliq kartochkasi; - ijtimoiy sug’urta va ta’minotga doir hisob-kitoblarni tekshirishda: «Ijtimoiy sug’urta jamg’armasi mablag’lari bo’yicha hisob-kitoblar vedomosti» (F. 4-ISJ), «Ro’yxatga olinganlik to’g’risidagi ma’lumotlari», «Sug’urta qildiruvchiga xabarnoma», «Ijtimoy sug’urta jamg’armasiga o’tkazilgan badallar hisobidan pensiya va nafaqalarni to’lash bo’yicha vedomost»; -hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblarni tekshirishda: bo’nak (avans) 335 hisoboti; xizmat safari guvohnomasi; xizmat safariga boruvchi va keluvchi xodimlarni ro’yxatga olish daftari; 4220-«Xizmat safari uchun berilgan bo’naklar», 4230-«Umumxo’jalik xarajatlari uchun berilgan bo’naklar» va 6970 – «Hisobdor shaxslardan qarzlar» schyotlari bo’yicha inventarizatsiya ro’yxatlari; -Xodimlar bilan boshqa muomalalar bo’yicha hisob-kitoblarni tekshirishda: kreditga sotilgan tovarlar uchun topshiriqnoma-majburiyat; qarz shartnomasi; moddiy zararni qoplash to’g’risidagi buyruq (farmoyish); sud qarori; ijro varaqalari; to’lov topshiriqlari; kassa kirim orderlari. Dastlabki hujjatlarni tekshirishda auditor dastlabki hujjatlarning belgilangan tartibda tasdiqlangan namunaviy shakllaridan foydalanilganligini ham aniqlashi zarur. Ichki hisob-kitob muomalalarini auditorlik tekshiruvidan o’tkazish ushbu muomalalarni hisobga olish va ichki nazoratning ahvolini oldindan baholashni nazarda tutadi. Bunda xodimlarni ishga yollash va ishdan bo’shatishda qonunchilikka rioya qilinishini, ro’yxatdagi hisob va nazorat xodimlariga xizmat vazifalarini, ish vaqtini va bajariladigan ishlarni taqsimlash holati; mehnatga haq to’lash, mukofotlash va moddiy yordam to’g’risidagi nizomlarga rioya qilinish va boshqalarni aniqlaydi. Auditor ichki nazoratning holatini o’rganganidan so’ng («a’lo», «yaxshi», «o’rta») ichki hisob-kitob muomalalarini tekshirish uchun tanlash hajmini aniqlaydi. Korxonaning tashqi hisob-kitob muomalalari mol etkazib beruvchilar va pudratchilar, xaridorlar va buyurtmachilar, turli debitorlar va kreditorlar bilan, mustaqil balansga ajralib chiqqan bo’linmalar, shu’ba va tobe korxonalar bilan, ssudalar bo’yicha banklar soliqlar va boshqa yig’imlar bo’yicha byudjet bilan hamda byudjetdan tashqari tashkilotlar bilan shuningdek, da’volar bo’yicha hisob-kitoblarni o’z ichiga oladi. Korxonaning to’lov layoqati, moliyaviy ahvoli va investitsion muhiti ko’p jihatdan ushbu hisob-kitoblarning holatiga bog’liq. Tashqi hisob-kitoblarning 336 ahvoli to’g’risidagi hisobot ko’rsatkichlarining aniqligiga ishonch hosil qilish barcha hisobot talabgorlari uchun zarurdir. Shu boisdan, auditor tashqi hisob- kitob muomalalarining holatini maxsus puxta tekshiruvdan o’tkazishi lozim. Tashqi hisob-kitob muomalalarini auditorlik tekshiruvidan o’tkazishdan maqsad tashqi hisob-kitoblarga doir majburiyatlarni (debitor va kreditor qarzlarni) aks ettiradigan buxgalteriya hisoboti ko’rsatkichlarining ishonchliligi, hamda qo’llanilayotgan hisob yuritish uslubiyotining me’yoriy hujjatlarga muvofiqligi to’g’risida xulosa shakllantirishdan iborat. Tashqi hisob-kitoblar auditida hal etiladigan vazifalar Auditning vazifalari «Tashqi hisob-kitob muomalalari auditi» bo’limining tekshiruv dasturi bo’yicha savollar Tashqi hisob-kitob muomalalarini hisobga olish va nazorat qilishning holatini tekshirish Tashqi hisob-kitob muomalalari bo’yicha qarzdorlikni inventarizatsiya qilish materiallarining mavjudligi va tahlili. Debitor va kreditor qarzlar vujudga kelishining hujjatlar bilan asoslanganligi va qonuniyligi, ularni qaytarishning realligi. Shubhali hisob-kitoblarni va talab qilinmagan qarzdorlikni aniqlash Buxgalteriya hisoboti ko’rsatkichlarining sintetik va analitik hisob ma’lumotlariga mosligi Mol etkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob- kitoblarning to’g’riligi va to’liqligini tekshirish Olingan moddiy qiymatlik (ish, xizmat)lar uchun hisoblashishlar bo’yicha dastlabki hujjatlar va shartnomalar mavjudligi va rasmiylashtirilishining to’g’riligi. Dastlabki hujjatlar ma’lumotlarining shartnomalar va hisob registrlariga mosligi. Hisob registrlaridagi schyotlarda mol etkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarni aks ettirishning to’liqligi va to’g’riligi. Hisob-kitoblarning o’z vaqtida amalga oshirilayotganligi va qarzdorliklarning realligi. Mol etkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar bo’yicha kreditor qarzdorliklarni hisobdan o’chirish tartibiga rioya qilinishi Xaridorlar va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblarni hisobga olishning to’g’riligini tekshirish Xaridorlarga sotilgan mahsulot (ish, xizmat) lar uchun dastlabki hujjatlar va shartnomalar mavjudligi va rasmiylashtirilishining to’g’riligi. Dastlabki hujjatlar ma’lumotlarining shartnomalar va hisob registrlariga mosligi. 337 Xaridorlar va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblarni hisob registrlaridagi schyotlarda aks ettirishning to’liqligi va to’g’riligi. Olingan bo’naklarning asoslanganligi va to’g’ri rasmiylashtirilishi. Hisob-kitoblarning o’z vaqtidaligi, xaridorlar va buyurtmachilar qarzlarining realligi va ta’minlanganligi. Xaridorlar va buyurtmachilarning debitor qarzlarini hisobdan o’chirish tartibiga rioya qilinishini tekshirish Da’volar bo’yicha hisob- kitoblarni hisobga olishni tekshirish Da’volar bo’yicha hujjatlar rasmiylashtirilishining o’z vaqtidaligi, asoslanganligi va to’g’riligi. Da’volarni hisobda aks ettirishning to’liqligi va to’g’riligi. Da’volar bo’yicha qarzdorliklarning realligi Boshqa debitorlar va kreditorlar bilan hisob-ki- toblarni hisobga olishning to’liqligi va to’g’riligi Deponentlangan ish haqini hisobga olishning o’z vaqtidaligi, asoslanganligi va to’g’riligi. Ijro varaqalari bo’yicha ish haqidan ushlangan summalarning asoslanganligi va to’g’riligi, ularni oluvchilarga o’tkazib berishning to’liqligi va to’g’riligi. Transport tashkilotlari bilan va notijorat tavsifdagi muomalalar bo’yicha turli tashkilotlar bilan hisob-kitoblarning to’g’riligi va o’z vaqtidaligi. Balans tuzish sanasiga turli debitorlar va kreditorlar bilan hisob- kitoblar bo’yicha qarzdorliklar haqqoniyligi. Mas’uliyati cheklangan jamiyatlar ta’sis shartnomasi bo’yicha hisob-kitoblarni hisobga olishning to’liqligi va to’g’riligini tekshirish Ta’sis shartnomalarining mavjudligi va to’g’ri tuzilganligi. Ta’sis shartnomasi bo’yicha hisob yuritishning qonuniyligi va bu shartnoma bo’yicha muomalalarning hujjatlar bilan asoslanganligi. Ta’sis shartnomasi doirasida xo’jalik faoliyatini soliqqa tortish va mulklarni alohida hisobga olishning to’g’riligi Shartnoma ishtirokchilari o’rtasida foydaning taqsimlanishi. Tashqi hisob-kitob muomalalarini auditorlik tekshiruvidan o’tkazish natijalarini umumlashtirish Hisob-kitoblar ahvolining korxona to’lov layoqatiga ta’sirini baholash. Aniqlangan xatolarning jiddiylik darjasini va ularning hisobotlar ishonchliligiga ta’sirini baholash. Qo’yilgan vazifalarni hal etish uchun har xil usullar va axborot manbalaridan foydalanib, isbot-dalillarga ega bo’lish zarur. Tashqi hisob-kitob muomalalarini tekshirish chog’ida auditor quyidagi ma’lumot manbalaridan foydalanadi: 338 tashqi hisob-kitob muomalalarini hisobga olish va soliqqa tortish masalalarini tartibga soladigan, asosiy me’yoriy hujjatlar; * hisob siyosati to’g’risidagi buyruq; * buxgalteriya hisobotlari; * korxonada tuzilgan, tashqi hisob-kitob muomalalarining sintetik va analitik hisobi registrlari; * tashqi hisob-kitob muomalalarini hisobga oladigan dastlabki hujjatlar. Korxonaning hisob yuritish siyosati to’g’risidagi buyruq bo’yicha auditor quyidagilar bilan tanishadi: tashqi hisob-kitob muomalalarini hisobga olishda qo’llaniladigan ishchi schyotlar rejasi; buxgalteriya hisobining shakli va korxonada tuziladigan hisob registrlarining ro’yxati; tashqi hisob-kitob muomalalarini hisobga olish bilan bog’liq bo’lgan dastlabki hujjatlar aylanishi (hujjatlar aylanish grafigi); tashqi hisob-kitob muomalalari rasmiylashtiriladigan hujjatlarni imzolash huquqi berilgan shaxslar ro’yxati; tashqi hisob-kitob muomalalarini inventarizatsiya qilish. Auditor buxgalteriya balansi (1-shakl) ning aktividagi II-«Joriy aktivlar» bo’limi ma’lumotlar 筓 an «Debitor qarzlar» moddasi va passividagi II - «Majburiyatlar» bo’limi ma’lumotlaridan «Kreditor qarzlar» moddasi bo’yicha qarzdorliklarning ahvolini aniqlaydi. «Debitor va kreditor qarzlarning holati to’g’risida ma’lumotnoma» (2 a - shakl)ga muvofiq uzoq muddatli va qisqa muddatli qarzdorliklarning hisobot davri boshiga va oxiriga bo’lgan holati va harakati («muddati o’tib ketganlari» ajratib ko’rsatilgan holda) aks ettiriladi. Tekshiruv o’tkazish jarayonida buxgalteriya hisobining korxonada qo’llaniladigan shaklidan kelib chiqqan holda har xil sintetik va analitik hisob registrlari taqdim qilinishi mumkin. Tekshiruv uchun zarur bo’lgan hisob 339 registrlarining ro’yxati hisob yuritish siyosati to’g’risidagi buyruqda belgilangan bo’lishi mumkin. Buxgalteriya hisobining jurnal-order shaklini qo’llaydigan korxona va tashkilotlarda tashqi hisob-kitob muomalalarini hisobga olishda «Buxgalteriya hisobining jurnal-order shaklini qo’llash bo’yicha uslubiy tavsiyalar»ga muvofiq №6, 8 va 11- jurnal-orderlar ishlatiladi. Buxgalteriya hisobi kompyuterlashtirilgan sharoitda 3110-3190, 4010, 4020, 4110, 4120, 4210, 4310, 4320, 4410, 4510, 4550, 4610, 6410, 6450, 6310, 6320, 6390, 6510, 6530, 6810-6890, 6520 schyotlar bo’yicha debet va kredit oborotlar hamda qoldiqlarining bosmadan chiqarilgan varagi, analitik vedomostlar va Bosh daftar (oborot-qoldiqli vedomost), realizatsiyaga doir reestrlar va daftarlardan foydalaniladi. Shuningdek, auditor tashqi hisob-kitob muomalalarini rasmiylashtirish va aks ettirish bo’yicha dastlabki hujjatlarni talab qilib olishi zarur. Masalan, shartnomalar (oldi-sotti, etkazib berish, komissiya, pullik xizmat, pudrat va hokazo), nakladnoylar, tovar-transport nakladnoylari, schyotlar, schyot-fakturalar, jo’natuvchi hujjatlar, bajarilgan ishlar dalolatnomasi, bank hujjatlari (bank ko’chirmalari, to’lov topshiriqnomalari, cheklar reestri), kassa hujjatlari (kassa chiqim orderlari va kassa kirim orderlarining kvitantsiyalari), avizolar, xaridorlar, mol etkazib beruvchilar va boshqa debitor hamda kreditorlar bilan hisob- kitoblarni inventarizatsiya qilish dalolatnomasi (inv-17 shakl). Tashqi hisob-kitob muomalalari ustidan o’rnatilgan ichki nazoratni baholash uchun auditor quyidagilarni aniqlaydi: * hisob-kitoblarni inventarizatsiya qilish tartibi, muddatlari va natijalari; * hujjatlar aylanish grafigining mavjudligi va unga rioya qilinishini nazorat qilish; * to’lovlar va hisob-kitoblar holati hamda boshqalar ustidan nazorat qilish shakllari, muddatlari va ijrochilari. «Debitor va kreditor qarzlarning holati to’g’risidagi ma’lumotnoma» (2 a - shakl) ma’lumotlariga muvofiq muddati o’tgan debitor va kreditor qarzlar 340 miqdori, debitor qarzlarning moliyaviy natija hisobiga hisobdan o’chirilishi, shuningdek eng katta miqdordagi qarzdor debitor-tashkilotlar ro’yxati aniqlanadi. Tekshiruv jarayonida ushbu ma’lumotlarning haqqoniyligini isbotlash va muddati o’tib ketgan debitor qarzlarni undirish imkoniyatini aniqlash zarur. Analitik va sintetik hisob registrlari ma’lumotlariga muvofiq auditor quyidagilarni aniqlaydi: * hisob-kitob munosabatlari va ularning soni; * qo’llaniladigan to’lov shakllari (naqd pulsiz, naqd pullik, o’zaro qarz surishish yo’li bilan, bevosita tovar yoki mahsulot almashish yo’li bilan); * analitik hisobni yuritish tartibi (hisob-kitob turlari, ishtirokchilari, vujudga kelish muddatlari va shunga o’xshash); * nostandart buxgalteriya yozuvlari. Hisob-kitob munosabatlarining ishtirokchilari ko’p va to’lovlar shakllari xilma-xil bo’lganida auditorlik risk kuchayib, buni mazkur soha bo’yicha tanlab tekshiriladigan hisob-kitob shakllari va to’lov turlarini aniqlashda e’tiborga olish lozim. Tashqi hisob-kitob muomalalarini hisobga olishning ahvolini baholash hisob- kitoblarning turlari bo’yicha amalga oshiriladi. Bevosita tekshirish buxgalteriya balansi, Bosh daftar 3110-3190, 4010, 4020, 4110, 4120, 4310, 4320, 4390, 4510, 4550, 4610, 6010, 6020, 6110, 6120, 6410, 6450, 6310, 6320, 6390, 6510, 6520, 6530, 6810-6890 schyotlar bo’yicha sintetik va analitik hisob registrlari ma’lumotlarining mosligini aniqlashdan boshlanadi. Tekshiruv chog’ida quyidagi qoidalarga rioya qilinishiga e’tibor beriladi: * hisob-kitob schyotlari saldolarining balansda yoyiq holda aks ettirilishi; * shubhali qarzlar bo’yicha rezerv yaratilgan debitor qarzlar rezerv hisobidan kamaytirilishi lozim. Ayni vaqtda tegishli hisob-kitob schyotlari bo’yicha analitik hisob ma’lumotlariga asosan debitor qarzlarning «muddati o’tganlari» ajratib ko’rsatilgan holda uzoq muddatli va qisqa muddatli qarzlarga guruhlanishining to’g’riligi tekshiriladi. Hisobot tuzish talablaridan kelib chiqqan holda qaytarish 341 muddati bir yildan oshiq qarzlar uzoq muddatli qarzlar qatoriga kiradi. Aniqlangan nomuvofiqliklar bo’yicha tafovutlarning katta-kichikligi, tavsifi va vujudga kelish sabablari aniqlanadi. Qarzdorliklarning haqqoniyligini aniqlash uchun inventarizatsiya ma’lumotlari hisob-kitoblarning har bir turi bo’yicha tahlil qilinadi. Hisob-kitob muomalalarini inventarizatsiya qilish ma’lumotlari bo’lmaganda yoki, agar inventarizatsiya ma’lumotlari shubhali bo’lsa, auditorlar vaziyat taqozosiga ko’ra yoppasiga yoki tanlab inventarizatsiya o’tkazadilar. Qarzdorliklarning haqqoniyligi har bir hisob-kitob turi bo’yicha debitor va kreditor qarzlar qoldiqlari summalarining tegishli hujjatlar bilan asoslanganligini tekshirish yo’li bilan ham aniqlanadi. Tegishli hujjatlar bilan tasdiqlanmagan qarzdorlik summalari noreal qarzlar qatoriga o’tkaziladi. Qarzlarni vujudga kelish muddatlari bo’yicha tahlil qilishda aniqlangan, muddati o’tib ketgan qarzdorlik summalari ham noreal qarzlar qatoriga qo’shiladi. Noreal qarzlar aniqlanganida auditor ularning vujudga kelish sabablari, aybdor shaxslari va tegishli balans moddalari ishonchliligiga ta’sirini aniqlaydi. Tashqi hisob-kitob muomalalari bo’yicha qoldiqlarni tasdiqlashda shubhali qarzlarning mavjudligi aniqlanadi. №21 - BHMSga muvofiq shartnomada belgilangan muddatda (agar bunday muddat belgilanmagan bo’lsa - buning uchun normal zarur vaqt davomida) undirib olinmagan va tegishli kafolat bilan ta’minlanmagan debitor qarzlar shubhali qarzlar deb tan olinadi. Shubhali qarzlar mavjud bo’lgan holatlar aniqlanganida shubhali qarzlar bo’yicha rezerv yaratish faktlari va ularning to’g’riligi tekshiriladi. Buning uchun 4910-«Shubhali qarzdar bo’yicha rezervlar» schyoti ma’lumotlarining haqqoniyligi aniqlanadi. Tashqi hisob-kitob muomalalarini hisobga oladigan schyotlar bo’yicha qoldiqlar to’g’riligi dastlabki tasdiqlanganidan so’ng hisob-kitob schyotlari bo’yicha oborotlar ishonchliligi tekshiriladi. |