Toshkent moliya instituti

Jismoniy shaxslarga solinadigan darolad solig’i

Darolad soliqlari tarkibida muhim o‘rinni jismoniy shaxslarga solinadigan darolad solig’i egallaydi.

Darolad solig’i Fransiyada - bu yagona va progressiv soliq hisoblanadi. Bu soliq davlat daroladlarini asosiy elementi hisoblanmaydi. Bu soliq byudjetni soliq daroladlarini taxminan 1/5 qismini tashkil qiladi. Bu davlatni tarixiy an’analari bilan bog’iiq. Hukumat darolad solig’idan o‘zining ijtimoiy siyosatini alalga oshirish uchun foydalanadi.
Ijtimoiy ist’emol foizlari yaxshi rivojlanmagan sharoitda darolad solig’i oilani rag‘batlantirish, kal mulk egalariga yordal berish uchun ishlatiladi. Darolad solig’iga aholi daroladini olonatga, ko'chmas mulkka, aktsiyalarga joylashtirishi uchun qiziqtirish funktsiyasi yuklatilgan. Buning halmasi murakkab hisob-kitob tizimini talab qiladi. Chunki keng miqyosda soliq imtiyozlari, chiqarib tashlashlar qollaniladi. Masalan, 25 mln. tolovchilardan haqiqiy 15,0 mln soliqni tolaydilar. Haqiqiy soliq tolovchilar mallakatni jismoniy shaxslari va aktsioner jaliyat bolmagan korxona va kooperativlar hisoblanadi. Soliq olgan moliya yilini natijasi bo‘yicha yil boshida deklaratsiyada ko‘rsatilgan daroladdan olinadi.
Xazina birligi sifatida ikki kishidan iborat er-xotin va ularning qaralog’idagi shaxslar olinadi. Yagona kishilik xazina birligi sifatida tabiiy bitta kishi olinadi.
Soliqni Fransiyada yashovchilar mallakatda va chet elda (shartnolalar hisobga olingan holda) olgan halma daroladlaridan tolaydi. 0 ‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, soliqni jismoniy shaxsni emas, oilani daroladidan olinadi. Agar tolovchi bo‘ydoq bolsa, soliq uchun oila bitta kishi hisoblanadi. Soliqni 18 yoshdan boshlab tolaydilar. Hisobot yili davolida olingan halma pul tushumlari darolad hisoblanadi. Ya’ni, tolovchi bir yilda bitta tuzib, topshiradigan deklaratsiyasida olgan yili olgan halma daroladini yig’indisi kolsatiladi. Bu soliqlarni toliq olish ustidan nazoratni susaytiradi, soliqlarni byudjetga tushish oborotini sekinlashtiradi. Bundan tashqari yil davolida daroladi pasaysa soliq tolash bo‘yicha mualmolar kelib chiqadi. Ularga quyidagilar kiradi: ish haqi, mukofot va qo‘shimcha haqlar, pensiya, umr bo‘yi olinadigan renta, ko‘chirib boladigan mol- mulkdan olinadigan darolad, yerga egalik qilishdan olinadigan darolad, qishloq xo‘jalik faoliyatidan olinadigan darolad, hunarmandchilik va

savdo-sotiq faoliyatidan olinadigan darolad, savdo-sotiq xususiyatiga ega bo'lmagan daroladlar, qimmatbaho qog'ozlar bilan alalga oshiriladigan operatsiyalardan olinadigan darolad. Mulkchilik huquqini o'tkazishda olinadigan bir martalik daroladlar hal kiradi.

Soliq solinadigan bazadan qonunchilikda maxsus belgilangan
harajatlar chiqarib tashlanadi. Masalan, ovqatlanish uchun belgilangan maxsus yordal. Ayrim chiqarib tashlashlar ba’zi ijtimoiy guruhlarga belgilangan: keksaygan kishilar, nogironlar va h.k.
Jismoniy shaxslarga solinadigan darolad solig'i progressiv
xususiyatga ega. Uning stavkasi 0 dan 56,8% gacha boradi. Daroladi 18140 frankdan oshmaydigan shaxslali daroladlari (stavkasi 0%) ga soliq solinmaydi. Eng yuqori stavka 246770 frankdan yuqori bo'lgan daroladlarga qo'llaniladi.
1990-1993 yillarda darolad solig'i, soliq xususiyatiga ega bo'lgan
ijtimoiy ajratma bilan to'ldirilgan. 1991 yili «Moliya haqida»gi qonun asosida umumiy ijtimoiy ajratma ko'chirib bo'ladigan va ko'chmas mol- mulkdan olinadigan halma daroladlardan 1,1% qilib belgilangan. Bundan tashqari jalg'armadan foiz sifatida olinadigan daroladdan ijtimoiy ajratma to'lanadi. Uning stavkasi l,0%ni tashkil qiladi. Bulardan tashqari maxsus ijtimoiy ajratmalar hal mavjud. Fransiyada ko'chmas mulk qimmatbaho qog'ozlar va boshqa ko'chirib bo'ladigan mulk bo'yicha operatsiyalardan olinadigan daroladlarni soliqqa tortish bo'yicha maxsus qoidalar qo'llanadi. Masalan, ko'chmas mulkni, yuqori bahoda sotish natijasida olgan foyda, haqiqiy sotilgan yilning soliq solinadigan daroladiga kiritiladi. Lekin asosiy yashash uylarini sotish, birinchi marta yashash uylarini sotish va eng kalida 32 yildan buyon egasini mulki bo'lgan yashash uylarini sotishdan olingan daroladlar soliq solishdan ozod qilinadi. Sotuvchi mulki sifatida uy-joy necha yil bo'lganiga qarab, yoki muxlatini hisobga olgan holda soliq stavkalari o'zgaradi. Agar muxlat ikki yildan kal bo'lsa eng yuqori stavka qo'llanadi. Keyin mulkdorchilik muxlatiga qarab stavka pasayib borib nolga tushadi.
Qimmatbaho qog'ozlar operatsiyasidan, shunga aktsioner huquqi
uchun olingan sertifikatlali qo'shgan xolda olingan foyda 16% stavka bilan soliqqa tortiladi. Soliq har yilgi darolad belgilangan hajmidan yuqori bo'lgan taqtirdagina olinadi. Bu hajmi tez-tez hukumat tolonidan qaytadan ko'rilib turiladi. 1991-1995 yillarni boshida soliq 307,6 ming frank summasidan boshlab olinadigan bo'lgan. Qimmatbaho qog'ozlar operatsiyasidan farq qilgan holda ko'chirib bo'ladigan mulk
operatsiyasidan olingan foyda agar uning bitim summasi 20 ming frankdan yuqori bolsa soliqqa tortiladi. Soliqni uchta stavkasi mavjud: 4,5%,7% -
san at buyumlari uchun va 7,5% - qimmatbaho metallar bo‘yicha bitimlardan olinadi.
Soliq to‘lovchini daroladi 7 kategoriyaga bolinadi: 1.Yollanib ishlaydiganlali ish haqisi;

2. 
   Yer daroladlari (yer va imoratni arendaga berish);
   
3. 
   Oborot kapitalidan olinadigan darolad (dividendlar va foizlar);
   

4-Qaytadan sotishdan olinadigan darolad (imoratni, qimmatbaho qog‘ozlali);

5. 
   Aktsioner jaliyat bolmagan korxonalarni ishlab chiqorish va savdo faoliyatidan olinadigan darolad;
   
6. 
   Tijorat xususiyatiga ega bolmagan daroladlar (erkin kasb egalarini daroladlari);
   
7. 
   Qishloq xo'jalik daroladlari.
   

Ko‘rsatilgan 7 kategoriyani har biri bo‘yicha o‘zining hisob-kitob usuli bor. Sof daroladni aniqlashda halmasiga taaluqli daroladni keltiruvchi ishlab chiqarish harajatlarini chiqazib tashlanadi. Qari ota- onalali boqish, qarash, hayriyaga ketadigan mablag’iar hal chiqarib tashlanadi. Soliqni hisoblash uchun oilani sof daroladi bolaklarga ajratiladi. Keyin har bir qismiga taaluqli stavka bilan soliq summasi aniqlanadi. Umumiy soliq summasi alohida qismlar summasini qo‘shish bilan aniqlanadi. Bu sxemada soliqlarni hisoblash soliq yukini engillashtiradi va ko‘p bolali oilalarga engillik beradi. Umumiy soliq summasi hisoblangandan keyin, uni maktabgacha bolgan bolalar muassasalarini harajati, qariyalarga yordal, kredit bo'yicha foiz tolash,
hayotni sug‘urta qilish, aktsiyalali sotib olish harajatlari uchun 25 foizga qisqartiriladi.

1. 
   Mehnatga haq tolashni umumiy summasidan chiqarib tashlanadi:
   
   1. 
      Ijtimoiy sug‘urtaga ajratma;
      
   2. 
      Kasb bo‘yicha o‘qitish harajati;
      
   3. 
      Kasb harajati (ishga borish uchun yol harajati, ovqatlanish ) va boshqalar.
      

Chegirib tashlash limiti ish haqini 10%gacha. Agar haqiqiy chek va hisob raqallar bolsa undan ko‘p hal chegirish mumkin.
Keyin soliq solinadigan ish haqi «majburiy halollik» uchun 20% skidkaga kalaytiriladi. Chunki yollanma ishchilar savdogarlar va mayda tadbirkorlar kabi daroladini bir qismini yashirish imkoniyatiga ega

emaslar. Agar bir yillik maosh 500000 frankdan ortiq bolsa skidka qo'llanmaydi.

2. 
   Yer daroladi. Umumiy daroladdan chegiriladi:
   
   1. 
      Imoratni ijaraga berganda 15% va yemi ijaraga berganda 10%;
      
   2. 
      Imoratdan foydalanish harajatlari;
      
   3. 
      Imorat va yerdan olinadigan soliqlar summasi.
      
3. 
   Kapital aylanmasidan olinadigan daroladlar kalaytiriladi:
   

1. 
   Agar bank aktsiyalar bo'yicha ish olib borsa, bank xizmati uchun to‘lov harajati.
   
2. 
   Aktsiyalali mayda ushlab turuvchilarga ularni rag‘barlantirish uchun - 16000 frank olonatga qo‘yish bo‘yicha berilgan foizdan olingan darolad 60000 frankgacha soliqqa tortilmaydi.
   

4. 
   Qaytadan sotishdan daroladlar.
   

Bu daroladlar imoratni qaytadan sotishdan (1) va aktsiyalali qaytadan sotishdan (2) qismlarga bolinadi. Kalaytiriladi:

• 
  inflyatsiya uchun;
  
• 
  chayqovchilikdan ximoya qilish uchun bir yilga 5% li skidka beriladi. Yigirma yildan keyin skidka 100% yetadi.
  

Agar o‘zi yashab turgan shaxsiy uy yoki kvartira sotiladigan bolsa, darolad soliqqa tortilmaydi. Ko‘chmas mulkni sotishdan olinadigan darolad faqat 290000 frankdan yuqori bo‘lsa hisobga olinadi.
Aktsiyalar bo‘yicha daroladlar va yo‘qotishlarni saldosi chiqariladi. Sof yo'qotish kelajak daroladi hisobiga o'tqazilishi mumkin. Faqat 5 yildan ortiq emas.

5. 
   Aktsioner jaliyat hisoblanmagan korxonani sanoat faoliyatidan olingan darolad. Umumiy tushumdan mahsulotni ishlab chiqarish va sotish harajati chiqazib tashlanadi. Keyin aylanmani hajmiga qarab hisob- kitob qilinadi:
   

1. 
   agar bir yilga 500000 frankdan kal bo‘lsa, kolmersant ma’lumot beradi va soliq xizmati xodimlarini o‘zi soliqni hisoblaydi. Bu xolatda buxgalteriya hisobini yuritish majburiy emas;
   
2. 
   bir yilga aylanma 500000 frankdan ko‘p bo'lsa tadbirkorlarni o'zi hisob-kitob qiladi. Agar yakka tijorat korxonalari Boshqaruv Markazining a’zosi bo'lsa, ularga 20% li skidka beriladi. Boshqaruv Markazi davlat tolonidan tasdiqlangan bo'ladi va firibgarlik (nayrangbozlik) yo'qligi to'g'risida kafolat hisoblanadi.
   

6. 
   Tijoratsiz daroladlar. Bu sohada soliqqa tortish tartibi ish haqini soliqqa tortish tartibiga o'xshagan bo'ladi. Harajatlar tekshiriladi. Agar
   

gonorarlar 175000 frankdan kal bo‘lsa soliqdan engilliklar beriladi. Boshqaruv markaziga a’zo bo'lsa 20% skidka beriladi.

7. 
   Qishloq xo'jalik daroladi. Ulali soliqqa tortishni uch usuli mavjud:
   

1. 
   Agar darolad bitta to'lovchi uchun 500000 frankdan kal bo'lsa, kollektiv imtiyozlar beriladi. Bu holatda soliq xizmatining o'zi hudud bo'yicha bir gektardan olinadigan sof daroladni hisoblaydi.
   
2. 
   Darolad 500000-750000 frankni tashkil qilsa, soliq solinadigan daroladni to'lovchini o'zi tushum va harajat o'rtasidagi farq sifatida aniqlaydi.
   
3. 
   Agar darolad 750000 frankdan ko'p bo'lsa, bu to'lovchilarga aktsioner jaliyat bo'lmagan holatdagi tartib qo'llanadi. Har bir ettita kategoriyani daroladlari sof daroladni tashkil qiladi. Soliqni hisoblash uchun oilani sof daroladi ayrim qismlarga quyidagicha bo'linadi: bo'ydoq-1 qism, er-xotin- 2 qism, bitta bola 0,5 qo'shimcha, ikkita bola- I qism qo'shimcha, uchta bola- 2 qism qo'shimcha. Har bir qismga soliq alohida hisoblanadi va natijada ularni qo'shib umumiy soliq summasi aniqlanadi.
   

Fransiyani darolad solig'i Fransiyava O'zbekiston Respublikasi va boshqa davlatlarni darolad solig'idan keskin farq qiladi. Bu farqni uning mazmunidan aniqlash mumkin. Soliq davlat byudjetiga maksimal darolad to'plash emas, birinchi navbatda ma’lum ijtimoiy siyosatini alalga oshirish uchun qaratilgan. Shu nuqtai nazardan bu soliq etarli darajada salarali hisoblanadi. Agar uni davlat byudjetidagi ulushi boshqa davlatlarga nisbatan past bo'lsada, uning bilvosita mallakatni farovonligini ko'tarishdagi roli katta. Bu soliq juda murakkab, o'ziga xos xususiyatlarga ega. Soliq frantsuz jaloasi, siyosati va aholisi bilan chalbarchas bog'lanib ketgan, shuning uchun uni unifikatsiya qilish har tolonlala o'ylab ish tutishni talab qiladi.
Fransiyani byudjetiga mulkka solinadigan soliq yirik darolad keltiradi. Birinchi yanvarga bo'lgan mulk, mol-mulk huquqi va qimmatbaho qog'ozlar soliq solishga jalb qilinadi. Mol-mulkka imorat, sanoat va qishloq xo'jaligi korxonalari, ko'chirib bo'ladigan mol-mulk, aktsiya, obligatsiya va hokazolar kiradi. Molk-mulkni ayrim turlari to'liq yoki qisman bu soliqdan ozod qilinadi. Masalan, kasbiy faoliyatga taaluqli mol-mulk, ayrim qishloq xo'jalik mol-mulklari, badiiy buyumlar va kollektsiya buyumlari.

Mulkka solinadigan soliq progressiv xususiyatga ega. Uning stavkalari 1991-1995-yillaling boshiga quyidagi jadvalda beriladi.

2.4-jadval Mulkka solinadigan soliq stavkalari

Mol-mulkni qiymati, frankda	Soliq stavkasi,%
4260000 gacha	0
4260001 dan 6920000 gacha	0,5
6920001 dan 13740000 gacha	0,7
13740001 dan 21320000 gacha	0,9
21320001 dan 41280000 gacha	1,2
41280000dan ortig’i	1,5

Shuni ko‘rsatib o‘tish kerakki darolad solig’i bilan mulkka solinadigan soliqni umumiy summasi halma daroladni 85% dan ortib ketmasligi kerak. Mulkka solinadigan soliq guruhiga ro'yhatga olish va gerb yig’imlari va bojlar kiradi.

Ushbu guruhga ish haqiga solinadigan ijtimoiy soliq hal kiradi. Fransiyada bu soliqni ish beruvchilar tolaydi. Soliq solinadigan ob’ekt sifatida pul va natura shaklidagi ish haqi (ish haqiga taaluqli majburiy yig’imlar qo'shilgan holda) olinadi. Soliq progressiv xususiyatga ega. Ish haqi fondi 35900 frank bolsa 4,5% va 35901 frankdan 71700 frankgacha bolsa 8,5% va ko‘rsatilgan summalardan yuqori bolsa 13,6% olinadi. Bundan tashqari ish beruvchilar kasbiy malumot olishga solinadigan soliqni hal tolaydilar. Bu soliqni maqsadi mallakatda kasbiy-texnik malumot olishni moliyalashtirishdan iborat. Soliqni stavkasi yillik ish haqi tolash fondini 0,5% hajmida belgilanib, unga 0,1% ustala hal qo‘shiladi. Agar korxonada 10 yoki undan ko‘p odal ishlasa, tadbirkor uning korxonasida ishlovchilali uzoq muhlatli kasbiy tayyorgarlik ko‘rishlarini alalga oshirishni moliyalashtiradi. Soliqni hajmi umumiy ish haqi summasini 1,2% tashkil qiladi. Vaqtincha ishchi kuchidan foydalanuvchi korxonalar 2% stavka bilan soliqni tolaydilar. Qo‘shimcha 0,3 hajmdagi yig’im yoshlali kasbiy tayyorlash uchun yo‘naltiriladi. Korxonasida 10 va undan ko‘p xodimlar ishlasa, tadbirkorlar bevosita va bilvosita uy-joy qurilishini moliyalashtirishda qatnashishlari kerak.
Д.Г.Черник, А.М.Починок, В.П.Морозов «Основы налоговой системы». М. «Финансы», иэд-во «ЮНИТИ» с. 104
Tadbirkorlar uy-joy qurilishiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri pul ajratishlari mumkin, yoki o‘zlarini xodimlariga zaem berishlari, yoki kerakli mablag‘ni davlat xazinasiga o'tqazishlari mumkin. Bu maqsadni alalga oshirish uchun qaysi shaklda qatnashishlaridan qat’iy nazar yillik ish haqi fondidan 0,65
% hajmda mablag1 ajratadilar.
Mulk solig’i guruhiga qarashli boshqa davlat yig’imlariga korxona va kolpaniyalali avtotransport vositalariga solinadigan soliq kiradi.
Soliqni o‘zini avtotransport vositalaridan foydalanganliklari uchun tolaydilar. Soliq stavkasi avtolobillali soni va mashina motorlarini quwatiga qarab belgilanadi. Shu guruh kredit muassasalari va sug'urta kolpaniyalarini umumiy harajatlaridan, olinadigan boj tolovlari hal kiradi.