Tovuqsimonlar,asosiy turlarining hayoti” mavzusidagi kurs ishi chirchiq-2023 Mundarij a

II bob. O’zbekiston tovuqsimonlari: tarqalishi, biologiyasi, va ahamiyati.
2.1. Kaklik - Alectoris chukar Cerey.
Bu qushning areali ancha keng bo‟lib unga Janubiy Yevropa, Old Osiyo, va Markaziy Osiyo kiradi. Areal doirasida nuqul tog‘larda yashaydi. Kattaligi bo‘yicha Zaxchadan biroz yirik qush. Vazni 370 – 770 gramm o‘troq yashaydi. Faqat qish tushishi bilan vertikal yo‘nalishida ko‘chuvchi ham. Tashqi ko‘rinishidan to‘qpushti, kulrang tus
2-rasm. ustun. Tomog‘ida qora dog‘ bor. Tanasining yon tomonida ko‘ndalang keng qora – malla rang ko‘zga yaxshi tashlanadi. Tumshug‘i va oyoq – barmoqlari qizil, oyoqlari kuchli muskulli. Juda sezgir, tez yuguradi toshloq bo‘ylab. Biram tez ucha oladi, qisqa masofada, yana tosh – qoyalarda yashirinadi butun hayoti davomida yerda yuradi, yashaydi, kamdan – kam hollarda buta, daraxtga o‘tiradi. Oziqlanib tik qoya tomon tez yuradi, yuguradi. Ammo xech vaqt pastga tomon yugurmaydi.
Kaklik har xil tovush chiqaradi, ko‘proq tovushi ,,ke – ke – lak , ke - kelak” manosini beradi. Shuning uchun unga kaklik nomi ham berilgan.
O‘zbekistonda kaklikning 3 ta kenja turi uchraydi. Ularni tog‘larda (Chatqol, Ugam, Pisken, Chimyon, Turkiston va Zarafshon tizma tog‘lari, Hisor, Boysun, Qizilqumdagi qoldiq tog‘lar, Nurato, Bobotog‘) yashashi haqida ilmiy adabiyotlarda (,,Ptistы Uzbekinstana”, 1987) ma’lumotlar bor.
Banozda tog‘lardagi qor erishi bilan kakliklar pastdan yuqoriga ko‘tariladi. Kuzda esa pastga tomon ko‘chishi noyabrning ikkinchi yarmida ro‘y beradi. Yashash biotik – bu toshloq qoyalarning janubiy qismi kam butali tog‘ yon bag‘irlaridir. Masalan: Chotqol tog‘laridagi janubiy qoyalarda 72 % kaklik uchratilgan. Kaklikni soni turli tog‘larda, hatto muayyan tog‘da ham sharoit bilan bog‘liq holda har xil bo‘ladi. Archazorlarning yuqori qismida kamroq, pastida esa ko‘proq uchradi. Kaklikni soni Turkiston tizma tog`larida 1 km2 da 5 – 7 juft to‘g`ri keladi. Kuzda ular gala hosil qiladi, shu sababli yirqichlardan himoyalanishi uchun bolalarini o‘zi bilan olib yuradi. Har bir galasida 60 – 140 ta kaklik bo‘ladi. Erta bahorda yirik guruhlar maydalashadi (8 –14 ta ).
Martning boshidan to mayning oxirigacha ularni sayrashi eshitiladi. Kakliklar juft hosil qilgan uya qurish, tuxum qo‘yishiga kirishadi. Uyalari turli joy va turli sharoitlarda bo‘ladi (toshlar kovaklarida, butalarning asosida, bo‘shliqlarda va boshq.). Uyasi oddiy chuqurchani eslatadi. Uni ostiga xos – go‘shalar to‘shaydi. Uyasining o‟lchamlari: uyani eni – 12 – 15 sm, eni – 8 – 10 sm, chuqurligi 12sm.
Kaklikning ertangi tuxumli uyalarini martning oxirida uchratsa bo‘ladi. Ko‘p urg`ochi kakliklar orasida tuxum qo‘yadi. Uyadagi tuxumlar soni 11 – 20 ta bo‘ladi.Tuxumning o‘lchami: 37 x 24,5 mmdan to 43,0 x 26,5mm gacha bo‘ladi.Tuxumi oq va dog`li bo‘ladi. Dog‘lari tiniq jigarrang tusga bo‘lib tuxumning paynak qismida ko‘proqdir.
Tuxumlarni bosish bir oyga yaqin davom etadi. Asosan urg‘ochisi bosadi. Erkagi uyani qo‘riqlashda, urg‘ochisini suvga borishda kuzatadi. Bazan erkak kaklik ham tuxumni bosadi.
Kakliklar bir yilda 1 – 2 marta tuxum qo‘yadi. Kaklikning tuxumli uyalari to iyunning oxirigacha topiladi. Tuxum qo‘yish muddati vertikal mintaqalilik bilan bog`liq. Yani yuqoridagi kakliklar kechroq, pastdagilari esa ertaroq tuxum qo‘yadi.
Har bir oiladagi jo‘jalar soni 8 – 19 ta bo‘ladi.
Kaklik asosan o‘txo‘r qush, Turkiston tizmalarida yozda uning oziqasi tarkibida 38 tur o‘simlik topilgan. Hasharotlardan qo‘ng‘izlar, chumolilar, stikadalarni ham yeydi. Bahorda shirali o‘simliklarni yaxshi yeydi (bargi, gulbandi, poya va boshq). Yozda turli mevalar bilan oziqlanadi. (gilos namatak, piyozbosh, tugunak va boshq). Kuzda kakliklar o‘simlik urug`larini, mevalarini xush ko‘radi (Yaltirbosh, qo‘ng‘irbosh). Qishda bargi o‘suvchi o‘simliklarni yeydi, tirik, yo‘sin, xvosh va boshqalarni yeydi. Yetuk kaklik oziqasida hayvon oziqalar kam bo‘ladi. Faqat jo‘jalarni ovqatlantirish davrida kakliklar xasharotlarni yaxshi yeydi.
Kaklik – sport ovi obekti sifatida ancha ko‘p ovlanadi. Masalan Oqcha ov xo‘jaliklarida (Tirkvo) bir yilda 7 – 12 mingta kaklik ovlangan. Kuzda bu yerdagi kakliklar soni 30 – 45 mingtaga yetadi (ov xo‘jaligini maydoni 64.000 ga). Tog‘larda kakliklarni ovlash keng tarqalgan bo‘lib ko‘p ovlanadi. Shuning uchun uni soni cho‘ldagiga nisbatan tog`larda ancha kamaygan.