Transport logistikasi

Xarajatlarni hisobga
olish tizimi 
Yuzaga kelish joyi 
bo'yicha xarajatlarni 
hisobga olish tizimi 
To'la xarajatlarni 
hisobga olish tizimi
O'zgaruvchan 
xarajatlarni hisobga 
olish tizimi
Xarajatlarni hisobga 
olishning JIT tizimi
Normativ 
xarajatlarni hisobga 
olish tizimi
ABC metodi 
bo'yicha xarajatlarni 
hisobga olish tizimi

---

48 
me‘yorlar va me‘yorlar doirasida xarajatlarni hisobga olish va nazorat 
qilish printsipiga va ulardan chetga chiqishga asoslangan. 
Ushbu tizimni qoʻllash sohasi yetarlicha kata hisoblanadi, 
mahsulotlarning oʻzgaruvchan nomenklaturasi yoki ishlab chiqarish 
texnologiyasi beqaror boʻlgan korxonalar, shuningdek, mahsulotning 
yangi turini ishlab chiqish va amalga oshirish bosqichidagi faoliyat 
bundan mustasno. 
Mavjud xarajatlarni hisobga olish tizimlarining kamchiliklari 
xarajatlarni hisobga olishning yangi variantlarini izlashga olib keldi, 
ulardan biri turli sohalardagi gʻarb kompaniyalarida keng tarqalib ketgan 
ABC (Activity Based Costing) tizimi hisoblanadi. ABC uslubiga 
muvofiq korxona oʻzaro bogʻliq operatsiyalar (funksiyalar) toʻplami 
sifatida qaraladi. Faoliyat davomida turli xil resurslar iste‘mol qilinadi 
(materiallar, mehnat, uskunalar). Faoliyat turi deganda mahsulot 
xaridorga taqdim etilishi uchun bajariladigan barcha funksiyalar 
tushuniladi. Shunga koʻra, mahsulot uni yaratish va xaridorga taqdim 
etish uchun zarur boʻlgan barcha tadbirlarning xarajatlarini oʻz 
zimmasiga oladi. 
Xarajatlar markazini hisobga olish tizimi (xarajat markazlari) 
korxonaning mavjud tashkiliy tuzilishiga bogʻliq. Xarajatlar markazi - 
bu ma‘lum resurslarni talab qiladigan aniq funksiyalarni bajaradigan 
korxonaning tashkiliy birligi (jamoa, boʻlim, uchastka) hisoblanadi. 
Ushbu xarajatlarni hisobga olish tizimining koʻlami qandaydir 
sharoit bilan chegaralanmaydi, ammo uni amalga oshirishdan eng katta 
samarani koʻp sonli qayta taqsimlangan yirik sanoat majmualarida olish 
mumkin. 
Just-in-time (JIT) (ya‘ni, ayni muddatida) tizimi ishlab chiqilgan va 
birinchi boʻlib Yaponiyada Toyota kompaniyasida tomonidan 1970-
yillarning oʻrtalarida qoʻllanilgan. Tizim kichik partiyalarda mahsulot 
ishlab chiqarishga va katta partiyalarda mahsulot ishlab chiqarishdan 
voz kechishga asoslangan. Bunda korxonada deyarli moddiy-mahsulot 
zahiralari yoʻq, tarkibiy boʻlinmalar faqat ―buyurtma asosida‖, ya‘ni 
buyurtma olingandan soʻng ishlab chiqarish uchun ta‘minlanadi. 

---

49 
Shunday qilib, JIT metodini qoʻllash doirasi kichik yoki oʻrta 
korxonalar va bir xil mahsulot ishlab chiqaradigan korxonalardir. Bu 
metodning eng katta samarasiga korxonalar oʻz yetkazib beruvchilariga 
yaqin joyda joylashgan boʻlsa erishiladi.