Transport logistikasi

aniq
va 
yashirin (noaniq)
turlarga boʻlinadi. 
Aniq xarajatlar – bu resurs etkazib beruvchilarga naqd pul toʻlash 
shaklini oladigan yoki olishi mumkin boʻlgan xarajatlar, ya‘ni ular 
korxonalarning hisobvaraqlarida aks ettirilgan yoki aks ettirilishi 
mumkin, chunki xoʻjalik yurituvchi subyekt resurslarni yetkazib 
beruvchilarga toʻlovni amalga oshirish orqali ularga baho beradi. 
Noaniq xarajatlar – bu aniq boʻlmagan xarajatlardir, iqtisodiy 
munosabatlar sub‘ekti aniq toʻlamaydi, shuning uchun ularni statistik 
jihatdan hisobga olish juda qiyin, va agar imkon boʻlsa bilvosita jihatdan 
hisobga olinadi. Aniq xarajatlar - bu korxonaga tegishli boʻlgan barcha 
turdagi resurslarning xarajatlari.
Zamonaviy iqtisodiy amaliyotda xarajatlar samarali va haqiqiy 
xarajatlarga boʻlinishi mumkin.
Samarali xarajatlar - ushbu davlat muassasalari tizimida ushbu 
turdagi faoliyatni amalga oshirishda eng samarali bitimlar toʻplami bilan 
bogʻliq xarajatlar. Haqiqiy xarajatlar - amalda yuzaga keladigan bitimlar 
toʻplami bilan bogʻliq xarajatlar. 

---

41 
Haqiqiy xarajatlarning samarali xarajatlardan chetga chiqish 
darajasi jamiyatning oʻrnatilgan iqtisodiy aloqalar va institutlardan 
qanchalik samarali foydalanishini koʻrsatadi. Haqiqiy xarajatlarning 
samarali xarajatlardan ogʻishi, bir tomondan, iqtisodiy agentlar oʻrtasida 
tarqaladigan ma‘lumotlarning assimetriyasiga, ikkinchi tomondan, 
individual iqtisodiy agentlik belgilangan qoidalar va me‘yorlarni 
bajarishdan bosh tortgan taqdirda koʻproq daromad olishiga bogʻliq.
Ilmiy adabiyotlarda xarajatlar 
imkoniyat
, 
botgan
va 
differensial
xarajatlarga ham ajrarilb koʻrsatiladi.
Imkoniyat 
xarajatlari 
- 
foydalanilmagan 
imkoniyatlarning 
xarajatlari. Ular bitta harakatni tanlash boshqa harakatni tanlashni istisno 
qilganda yoʻqolgan foydani aks ettiradi. Quyoshli xarajatlar oʻtmishda 
qilingan xarajatlardir. Differentsial xarajatlar - bu ikkita alternativ 
echimni koʻrib chiqishda harajatlar farq qiladigan miqdor. 
Bunday tasniflarga muvofiq logistika xarajatlarini rejalashtirish va 
buxgalteriya hisobi ularning mutlaq qiymatini baholashga, ushbu 
xarajatlarning qiymatini oshirish yoki kamaytirishning asosliligi bilan 
muammolarni hal qilishga, ulardan eng samarali foydalanish 
yoʻnalishlarini aniqlashga, tarkibini tahlil qilishga va takomillashtirishga 
imkon beradi. 
Logistika xarajatlari tarkibini har tomonlama tahlil qilish quyidagi 
xarajatlar guruhlari boʻyicha amalga oshiriladi: mahsulot sotib olish, 
ishlab chiqarish va sotish. 
Mahsulotlarni sotib olish xarajatlari xom ashyo sotib olish 
xarajatlarini oʻz ichiga oladi, ya‘ni. ularning qiymati, buyurtmani 
joylashtirish 
xarajatlari, 
transport 
xarajatlari, 
mahsulot-moddiy 
zaxiralarni saqlash xarajatlari, investitsiya qilingan kapital xarajatlari. 
Ishlab chiqarish tannarxiga xom ashyoni qabul qilish, mahsulot 
ishlab chiqarishga buyurtma berish, mahsulotni transportda tashish, 
tugallanmagan ishlarni saqlash xarajatlari, shuningdek moliyaviy 
resurslarni muzlatish xarajatlari kiradi. 
Marketing mahsulotlarini ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga 
tayyor mahsulotlar zahiralarini saqlash, buyurtmalarni joylashtirish 
(qadoqlash, saralash, etiketlash va boshqa operatsiyalar), tayyor 

---

42 
mahsulotni sotish, tashish, shuningdek investitsiya qilingan kapitalning 
harajatlari kiradi. 
Ayrim obyektlar boʻyicha xarajatlarning keyingi tahlili biznes 
boʻlinmalari xodimlarining operatsion va moliyaviy javobgarligini 
farqlashga imkon beradi
. 
Logistika xarajatlari tarkibi quyidagi faktorlarga bogʻliq: 

korxona spetsifikatsiyasi (oʻziga xos xususiyatlari); 

korxona faoliyat koʻlami; 

asosiy faoliyatda foydalaniladigan transport turi; 

avtotransport vositalariga egalik qilish (xususiy yoki ijaradagi); 

tashilayotgan yuk turi, ogʻirligi va oʻlchamlari; 

tashilayotgan yuk konteyneri; 

aloqa yoʻnalishi va shakli: xalqaro, shaharlararo yoki shaharlarda 
tashish; 

tashish masofasi; 

omborxonani tashkillashtirish: xususiy omborxonaning mavjudligi, 
omborxonadan joy ijaraga olish va b.; 

asosiy faoliyatda qoʻllaniluvchi yuklash va tushirish usullari; 

soliqlar; 

bojxona qoidalari va h.k. 
Logistik 
xarajatlarni 
aniqlashning 
kompleks 
xarakteri 
va 
murakkabligi korxonaning tashqi va ichki muhitiga koʻp sondagi 
faktorlarnig ta‘siri bilan bogʻliq. 
Logistika xarajatlari shakllanishiga ta‘sir qiluvchi faktorlar tizimini 
quyidagi koʻrinishda ifodalash mumkin: 

pozitiv va negativ; 

ichki va tashqi; 

boshqariluvchi va boshqarilmaydigan; 

elementli va kompleks; 

tashkiliy-iqtisodiy va tashkiliy - texnik; 

intensiv va ekstensiv;

strukturali (tarkibiy) va boshqaruv 

---

43 
 
 
3.2-jadval. Logistika xarajatlari shakllanishiga ta’sir qiluvchi omillar