Tteeaacchhiinngg anguage and literature scientific-methodological journal of the ministry
Yüklə 3,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Muxlisa YIGITALIYEVA,
Qo‘qon davlat pedagogika instituti o‘qituvchisi LINGVOMADANIY YONDASHUVNING HOZIRGI KUNDAGI ASOSIY TUSHUNCHA VA MUAMMOLARI Lingvomadaniyatshunoslik lingvistika va madaniyatshunoslik tutashgan joyda vujudga kelgan til bilan madaniyatning o‘zaro munosabatlarini o‘rganuvchi fandir. Unda asosiy fanlarning an’anaviy uslublaridan tashqari, yana yangi, lingvomadaniyatshunoslikning o‘zi shakllanishi jarayonida tashkil topgan usullar ham qo‘llanadi. Konsept tilshunoslikning ushbu tarmog‘ini o‘rganishdagi asosiy birliklardan biri, kategoriyalar apparatining asosiy tushunchasi hisoblanadi. Olam manzarasi fundamental tushuncha bo‘lib, unda insonning tevarak-atrofdagi olam bilan o‘zaro munosabatlarining o‘ziga xosligi yaqqol aks etadi. Ushbu tushunchaga, ayniqsa, tilshunoslar va madaniyatshunoslar alohida e’tibor berishadi. Bir qator olimlarning fikrlariga ko‘ra, ushbu termin XIX asrda paydo bo‘lganligi va taniqli fiziklar (G.Gers, M.Plank, A.Eynshteyn) maqolalari bilan bog‘liq ekanligiga qaramasdan, u ilmiy adabiyotlarda faqat XX asrda keng tarqaldi. “Olam manzarasi” atamasi lingvistikadan falsafaga birinchi bo‘lib nemis olimi Yoxann Leo Voysgerber olib kirgan edi. U mazkur atama deganda insonda “oraliq olam” (til) orqali obyektiv va moddiy dunyo haqidagi tasavvurni yaratadigan “tubdan o‘zgatiruvchi qudrat”ni tushungan, “bu jamiki ehtimol tutilgan mazmunlar: mazkur til jamoasining madaniyati va mentalitetining o‘ziga xosligini belgilaydigan ma’naviy va tilning o‘zining amal qilishi va faoliyat ko‘rsatishini nazarda tutadigan tilga oid mazmunlar tizimidir” [1]. Z.D.Papova va I.A.Sternin “olam manzarasi” atamasining quyidagicha talqinini taklif etishadi: bu “voqelik haqidagi ijtimoiy (shuningdek, guruh, individual ) ongda shakllangan bilimlarning bir tartibga keltirilgan majmuyidir” [2]. 20 e-mail: til_adabiyot@umail.uz 2023-yil 7-son Tilshunoslik S.G.Ter-Minasovaning ta’kidlashicha, inson tevaragidagi olam ikki shaklda namoyon bo‘ladi: 1) real DM (dunyo manzarazi) – insonni bevosita o‘rab olgan olam: madaniy DM – real manzaraning inson tasavvurida shakllangan tushunchalar orqali aks etishi (tasavvurlar, odatda, sezish organlari orqali idrok etiladi va individual va (yoki ) jamoa ongi orqali o‘tkaziladi); 2) voqelikni olamning madaniy tasviri orqali aks ettira oladigan OLT (olamning lisoniy tasviri). Biroq muallifning ta’kidlashicha til bilan madaniyatning o‘zaro harakati haqida gapirish maqsadga muvofiqroq bo‘ladi. Boshqacha aytganda, til madaniyatning bir qismidir va aksincha. Shunday qilib, olamning tildagi va madaniy tasviri o‘zaro bir-biri bilan chambarchas harakatda bo‘ladi va olamning real manzarasiga olib boradi [3]. Lingvistikada lingvomadaniyatshunoslik fani antropotsentrik paradigma mahsuli bo‘ldi. Mazkur fan XX asrning oxirgi choragida vujudga kelgan bo‘lib, aslida unga XIX asrda V.fon Gumboldt asos solgan. Mazkur olim o‘zining “Inson tillarining qurilishidagi tafovutlar va ularning odamzodning ma’naviy rivojlanishiga ta’siri to‘g‘risida”gi asarida til bilan xalq xarakterining o‘zaro aloqasi haqidagi qoidani ifodalab bergan edi. Muallifning fikricha, “turli tillar o‘zining mohiyati, bilish va hissiyotlarga ko‘rsatadigan ta’siri bo‘yicha aslida dunyoni turlicha ko‘rishdan iborat”, “ tilning o‘ziga xosligi millat mohiyatiga ta’sir qiladi. Shuning uchun tilning astoydil o‘rganilishi, tarix va falsafa insonning ichki olami bilan bog‘lab turadigan hamma narsani o‘z ichiga olishi lozim” [4]. Shunday qilib olim turli til shakllari deganda voqelikni idrok etish usullaridagi tafovutlarni ko‘radi va madaniyatning o‘ziga xosligi tilda “mujassam bo‘lishi” haqidagi xulosani chiqaradi. Odamlar ayni bir tilni egallash bilan bir-birini har doim to‘g‘ri tushunavermaydi va, ko‘pincha, aynan madaniyatlarning farqlanishi bunga sabab bo‘ladi. Lingvomadaniyatshunoslik asosiy nazariy qoidalardan biri Sepir–Uorfning “lingvistik nisbiylik farazi (gipotezasi)”ga asoslanadi. Bu faraz XX asrning 30-yillarida B.Uorf tomonidan E.Sepir g‘oyalari negizida ilgari surilgan edi. Uning mohiyati shundan iboratki, turli tillarda so‘zlashuvchi va har xil madaniyatlarga mansub odamlar olamni turlicha idrok qilishadi. “Odamlar nafaqat obyektiv narsalar olamida, nafaqat ijtimoiy faoliyat olamida yashashadi, shu bilan birga ular ko‘p jihatdan mazkur jamiyat uchun muomala vositasi bo‘lib hisoblanadigan aniq bir til ta’sirida bo‘lishadi. ... real olam ko‘p jihatdan ushbu guruhning me’yorlari negizida ongsiz ravishda qurilgan bo‘ladi” [5]. V.V.Vorobyevning so‘zlariga qaraganda, lingvomadaniyatshunoslik bu – madaniyat bilan tilning o‘zaro aloqasi va o‘zaro harakatini o‘rganadigan sintezlovchi tipdagi kompleks ilmiy fan bo‘lib, mazkur jarayonni bir tizimli uslublar yordamida hamda hozirgi ustuvorliklar va madaniy ko‘rsatmalarga (me’yorlar va umuminsoniy qadriyatlar tizimiga) yo‘naltirilgan holda birliklarning yaxlit tuzilmasi sifatida va ularning tilga oid hamda tildan tashqari (madaniy) mazmuni birligida aks ettiradi [6]. Muallifning fikricha, “madaniyat bilan tilning faoliyat yuritish jarayonidagi o‘zaro aloqasi va o‘zaro harakati hamda ushbu o‘zaro harakatning yagona bir tizimli yaxlitlikda talqin etilishini o‘rganish”, “jamiyat borlig‘ining tillar kommunikatsiyasi tizimida yana takroran hosil qilinadigan va uning madaniy qadriyatlariga asoslanadigan milliy shakllar” – “olamning tildagi tasvirini” tashkil etadigan jamiki narsalar – lingvomadaniyatshunoslik fanining asosiy obyekti hisoblanadi. V.N.Teliyaning fikricha, lingvomadaniyatshunoslik etnolingvistikaning tilning madaniyatlarga moslashish holatini o‘rganish va bayon qilishga bag‘ishlangan bir qismidir [7]. Madaniyatshunoslik obyekti, muallifning so‘zlariga qaraganda, ikkita fundamental fan: tilshunoslik va madaniyatshunoslik “kesishgan joyda” o‘rganiladi. Biz Y.M.Vereshchagen va V.G.Kostomarovning “ikkita milliy madaniyat hech qachon to‘laligicha mos kelmaydi, har bir madaniyat milliy va baynalminal birliklardan tashkil topadi. Xorijiy tilni o‘rganish nafaqat yangi kodni va fikrlarni ifodalashning yangi usulini o‘zlashtirishni, shu bilan birga xalq o‘rganilayotgan til sohibining milliy madaniyati haqidagi ma’lumotlar manbayi bilan tanishishini ham nazarda tutadi”, degan fikriga qo‘shilamiz. Yuqorida bayon qilingan barcha ta’riflar madaniyatshunoslik obyekti til belgilarining ikkita turlicha kodlar, ya’ni aynan til bilan madaniyatning o‘zaro harakatida shakllanadigan madaniy semantikasini o‘rganishdan iborat bo‘ladi, degan xulosa chiqarishga imkon beradi. Lingvomadaniyatshunoslik o‘z rivojlanishida ikki davrni bosib o‘tadi: 1) faqat fanning rivojlanishi uchun shart-sharoitlar davri; 2) lingvomadaniyatshunoslikning mustaqil tadqiqotlar sohasi sifatida shakllanishi davri. Biroq mazkur fanning doimiy rivojlanishda bo‘lishi V.A.Maslovaning 3-davrni, ya’ni fundamental fanlararo fan – lingvomadaniyatshunoslikning paydo bo‘lishi davrini ham ajratib ko‘rsatishiga imkon berdi [8]. Lingvomadaniyatshunoslik mustaqil fan sifatida o‘z vazifalarini hal qilishi va bunda quyidagi tarzda ifodalanishi mumkin bo‘lgan bir qator savollarga javob berishi ham kerak bo‘ladi: 1. Til konseptlarining hosil bo‘lishida madaniyat qay tarzda ishtrok etadi? 2. “Madaniy mazmunlar” til belgisi ma’nosining qaysi qismiga birikadi? 3. Bunday mazmunlar so‘zlovchi va tinglovchi tomonidan anglab olinadimi va ular nutq strategiyalariga qanday ta’sir qiladi? 4. Til egasining madaniy tilga oid vakolatliligi amalda mavjud bo‘ladimi (ya’ni, til shaxsining nutqni hosil qilish va nutqni idrok etish jarayonlarini tabiiy egallashi va, ayniqsa, madaniyat dasturlarini egallashi; buni dalillash uchun til birliklarini lingvomadaniy tahlil qilish bo‘yicha yangi texnologiyalar zarur bo‘ladimi)? veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 21 2023-yil 7-son Tilshunoslik 5. Konseptlar sohasi (madaniyat asosiy konseptlari majmuyi) va madaniyat diskurslari qanday bo‘ladi? 6. Ushbu fanning asosiy tushunchalarini qay tarzda bir tizimga solish mumkin? Til va madaniyat shunchalik ko‘p jihatli va ko‘p qirraliki, ularning tabiati, funksiyalari, kelib chiqishini birgina metod yordamida bilib olish mumkin bo‘lmaydi. Lingvomadaniyatshunoslikda “lingvistik, madaniyatshunoslik va sotsiologik uslublar, dala etnografiyasi uslublari (bayon qilish, tasniflash, qoldiqlar uslubi va boshqalar), oshkora intervyu, madaniyatning lingvistik qayta ta’mirlanishi uslubi qo‘llaniladi: materialni an’anaviy etnografiya uslublari va eksperimental-kognitiv lingvistik usullar bilan ham tadqiq qilish mumkinki, bunda til egalari (informantlar) material manbayi bo‘lib xizmat qiladi” . Mazkur uslublar o‘zaro bir-birini to‘ldirib turadi va lingvomadaniyatshunoslikning o‘zining murakkab obyekti – til bilan madaniyatning o‘zaro harakatini tadqiq qilishiga yordam beradi. V.A.Maslova, shuningdek, ruhiy-ijtimoiy-madaniy tajribani qo‘llash va har xil tipdagi tayyor matnlarni keng ishlatishni taklif qiladi, chunki til birliklarida mavjud bo‘ladigan madaniy axborotlar til ma’nosi jihatidan, asosan, yashirin tus kasb etadi. Yüklə 3,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|