Tteeaacchhiinngg anguage and literature scientific-methodological journal of the ministry

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Ne’matov H., Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. – Toshkent: O‘qituvchi, 1995.
2. Abdikarimovich I.E. The lexicons describing professions used in the English and Uzbek languages // Open 
Access Repository, 2022, 8(11), 156-159.
3. Abdikarimovich I.E. Profession-specific language tools that implement the vocational lexicon category // 
Galaxy International Interdisciplinary Research Journal, 2022, 10(12), 1869-1872.
Asliddin ISMATOV,
mustaqil tadqiqotchi
O’zbekiston davlat jahon tillari universiteti
“ERTAK NUTQINING LINGVOMADANIY O’LCHOVI VA UNING 
KOMMUNIKATIV STRATEGIYASI”
Ertak nutqi tarixiy jihatdan xalqning madaniy va ijtimoiy tajribasi, xalq hikmatlari, dunyo haqidagi bilimlar, 
shuningdek, o’ziga xos axloqiy va estetik kodni o’z ichiga oladi. 
Ertak nutqining ijtimoiy interaktiv jihati ma’lum milat 
tilida so’zlashuvchi ongda va kommunikativ xatti-harakatlarda aloqa vakilining turli modellari bilan ifodalanadi.
 
Ertak nutqining lingvistik va madaniy xarakterini tadqiq etgan olim N.A. Akimenko tilning turli darajalarida ertak 
turkumining so‘zlashuviga g‘aroyiblik, qimmatlilik, noma’lum xronotop, struktur-semantik takrorlarni bog‘laydi. Shu 
bilan birga, ertak turkumining konstitutsiyaviy xususiyatlariga epik, hikoya, fantaziya, estetik, didaktik komponentlar 
kiradi. Olimning fikricha, ertak nutqining lingvistik-madaniy maydoni deganda tilning qayd etilgan uch darajasida 
ertak turkumining so‘zlashuvi, madaniy ahamiyatga ega lug‘at tarkibi, grammatik tuzilmalar, talaffuzdagi milliy 
xususiyatlar tushuniladi. Tadqiqotchi ertak nutqining lingvistik-madaniy xarakterini, ertak matnining tuzilishini va til 
strategiyasini til shaxsiga nisbatan aniqlaydi. 
Kuzatishimizga ko‘ra, N.A. Akimenko o‘z tadqiqotida “ertak nutqining lingvistik xususiyatlari”, “ertak nutqining 
lingvistik makon” tushunchalaridan foydalangan. Ko’rinib turibdiki, ertak nutqining lingvomadaniy makon lingvistik 
darajada kengroq tahlil qilingan. Ertak nutq maydonining ekstralingvistik xarakteri kommunikativ, kognitiv jihatda 
hisobga olinmagan. Shu bilan birga, olimning ertak nutqidagi paralingvistik hodisalar, qoliplashgan tushunchalar, 
mifologemalar, timsollar, arxetiplar, nutq odobi va xulq-atvor xususiyatlarini lingvistikmadaniy xususiyat sifatida 
qabul qilmaganini ham kuzatamiz. 
Bushkova ertak nutqining lingvistik va madaniy xususiyatlarini rus va ingliz tillarini taqqoslash va tahlil qilish 
orqali o’rganadi. Tadqiqotchining fikricha, ertak nutqining lingvistik-madaniy xususiyatlari qiyoslanayotgan til 
so‘zlovchilarining dunyo qiyofasida namoyon bo‘ladi. Dunyoning lingvistik tasviri - bu ma’lum bir til guruhining 
kundalik ongida tarixan shakllangan va tilda ifodalangan, voqelikni kontseptsiyalashning ma’lum bir usuli sifatida 
e’tirof etilgan dunyo haqidagi g’oyalar yig’indisidir. Olim “Har qanday xalqning dunyo qiyofasidagi madaniy 
ma’nolarni o‘zida mujassam etgan madaniy kodlar ertak nutqining lingvistik va madaniy mohiyatini belgilaydi”, 

---

98
e-mail: [e-mail]
2023-yil 7-son
Kichik tadqiqot
degan xulosaga keladi. Tadqiqotchi madaniy kodlarga tilda o’rnatilgan qo’zg’almas iboralar, metaforalar, belgilar, 
stereotiplarni nazarda tutadi.
Bu yerda biz ertak nutqida til, madaniy va milliy xususiyatlarning muloqot strategiyalari orqali ifodalanishini 
aniqlashga harakat qilamiz. L.M. Makarov “Strategiya so‘zlovchining qarorlari, muloqot maqsadiga muvofiq aniq 
nutqiy harakatlar va lingvistik vositalarni tanlash ketma-ketligi” deb ta’riflaydi. Boshqa bir nuqtai nazar strategiyani 
nutq maqsadlari to’plamini amalga oshirish bilan bog’laydi. Bu ikki qarash bir-biriga zid emas, aksincha, bir-birini 
to‘ldirib, tabiiy til muloqotining ko‘p bosqichli va ko‘p funksiyaliligini, uning tuzilishini batafsilroq ochib beradi. 
Strategiyani ma’ruzachi ma’lum bir tilda muloqot maqsadini belgilaydigan kognitiv jarayon deb aytish mumkin. 
Yu.S. Gorodova, ertak nutqidagi muloqot strategiyalarini o’rganib, strategiyani ertak nutqining kommunikativ 
maqsadlariga samarali erishishga qaratilgan matnni tashkil etish sifatida belgilaydi.
Ertak nutqida hikoyachining muloqot strategiyasining uch turi ajratiladi: 
1. Ertak nutqining janrli tashkil etilishi (ertakning boshi, o‘rtasi va oxiriga xos bo‘lgan doimiy klishelardan 
foydalanish o’zbek va ingliz tillariga xosdir),
2. O’quvchiga ta’sir qilish uchun o’ziga xos stilistik va leksik vositalarni tanlashga qaratilgan strategiya 
(o’rganilayotgan ikki tilning ertak nutqida aytilgan strategiya mavjud, ulardan foydalanish so’z boyligi, til boyligi, 
stilistika xilma-xilligi bilan belgilanadi).
3. Ertak matnidagi vaziyat va adresatning ertak matnidagi vaziyatga munosabati va uning dunyoqarashini 
aniqlashga qaratilgan strategiya. 
Ma’lumki, nutq ishtirokchilari oddiy so‘roq jarayonida o‘z fikrlarini yashirin, metaforik tarzda beradilar. Biroq 
tomonlar bir-birini to’g’ri tushunayotganini ko’rish mumkin. Shunday qilib, nutq lingvistik vaziyatda ikki ishtirokchining 
o’zaro ta’sirini 
o’zaro tushunish 
orqali o’rnatiladi . Ma’lumki, tomonlardan biri nazarda tutilgan savol yoki nazarda 
tutilgan javobni tushunmasa, nutq o‘rnatilmaydi. E.Z. Dulaeva, F.Z. Mamedova, B.K. Bazilova shunday yozadi: 
“Muloqot jarayonida odamlar bir-birlarini o‘z madaniyatiga xos bo‘lgan ichki modellar nuqtai nazaridan idrok 
etadilar va baholaydilar.” 
Ertak nutqida kommunikativ strategiyadan milliy nutq odobi namunalarini tez-tez uchratish mumkin. Masalan, 
xon saroyiga kirgan kishi nutqini boshlashdan oldin savol beradi. Xon ruxsat bergan taqdirdagina tashrifi haqida 
hikoya qiladi. Nutq odob-axloq qoidalari avloddan-avlodga o’tib kelayotgan qoidalar majmui hisoblanadi. “Turli 
madaniyat vakillari muloqotni qiyinlashtiradigan muloqot amaliyotiga ega. Turli xalqlarning muloqot xarakterini 
belgilovchi axloqiy tamoyillar tizimi umuminsoniy qadriyatlardan iborat: kattalarni, ota-onalarni, ayollarni hurmat 
qilish, or-nomus, hayo va boshqalar. Biroq, ma’lum bir jamiyatda, til va madaniy muhitda qadriyatlar o’sha muhitning 
madaniyati va an’analariga ko’ra o’ziga xos xususiyatlarga ega”. N.I. Formanovskaya shunday yozadi: “Odob 
belgilarining soni cheksizdir, u jamiyat bilan birgalikda konservatizm va barqarorlik belgisidan qat’iy nazar rivojlanadi, 
biri ikkinchisi bilan almashtiriladi”. Ertak nutqidan mehmonlarni kutib olish, dasturxon atrofida suhbatlashish, taom 
taklif qilish (faxriy mehmonlarga beriladigan taom turlari) va boshqa an’anaviy odoblarni yaqqol ko‘rish mumkin.
Xulosa qilib aytganda, ertaklar nutqida faqatgina ma’lum bir milliy tilga oid lisoniy-madaniy birliklar va maxsus 
vositalar ko’plab uchraydi va ularni tahlil qilish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.