Tteeaacchhiinngg anguage and literature scientific-methodological journal of the ministry

Kalit so‘zlar: 
tarixiy roman, obraz, janr, temuriy malikalar, lochin, epizodik obraz
Annotation: 
In this article, the image of Timurid princesses is embodied in the novel “Mother Falcon’s Farewell” by the 
representative of Uzbek literature Pirimkul Kadirov. This article explores the unique aspects of the image of princesses. The 
necessary literature is used in the article.
Keywords:
historical novel, image, genre, Timurid princesses, falcon, episodic image
Аннотация: 
В данной статье воплощен образ тимуридских принцесс в романе“ Прощание Матушки Соколиной” 
представителя узбекской литературы Пиримкула Кадырова, исследуются уникальные аспекты образа принцесс. В 
статье использована необходимая литература.
Ключевые слова: 
исторический роман, образ, жанр, тимуридские принцессы, сокол, эпизодический образ
Har qanday mamalakatning qudradi, salohiyati o‘zining boy tarixiy merosi bilan chanbarchas bog‘liq. Bugungi 
adabiyotimizning eng boy janrlaridan biri romanchilikdir. O‘zbek romachiligining eng boy janrlaridan biri bu tarixiy 
romandir. Tarixiy mavzuda yozilgan badiiy asarlar, xususan, romanlar xalqimiz tarixining badiiy solnomasidir.
Barchamizga ma’lumki, tarixiy romanlarda asosan o‘tgan davr to‘g‘risida va shu davrda yashagan shaxslar 
haqida ma’lumotlar mavjud. O‘zbek adabiyoti tarixida tarixiy romanlar juda ko‘p. Biz tarixiy roman o‘qish jarayonida 
ayollar obrazini ham ko‘p o‘rinlarda uchratamiz.Tarixiy romalarda temuriy malikalar obrazi XIV asr oxiri va XX asr 
boshlariga borib taqaladi. Moziydan xabar beruvchi tarixiy asarlarni varaqlar ekanmiz, ijtimoiy-siyosiy hayotda 
erkaklar bilan bir qatorda buyuk jasorat sohibalarining ismlari zikr etilishiga guvoh bo‘lamiz. 
Ayollar orasidan shavkatli hukmdorlar, jamoat arboblari, olimalar, maslahatgo‘ylar va shoiralar yetishib 
chiqqan. Davlat ishlarida o‘z turmush o‘rtog‘i yoki farzandlari bilan yelkama-yelka davlat siyosatida ish olib 
borgan malikalar g‘arbda barmoq bilan sanarli bo‘lsa, sharqda esa bunday ayollarni ko‘plab uchratish mumkin. 
Bunga misol tariqasida Temuriy malikalardan Bibixonim( ayrim o‘rinlarda Saroy Mulkxonim nomi bilan keladi), 

---

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz
51
2023-yil 7-son
Tadqiqot
Gavharshodbegim, Xadichabegim, Xonzodabegim, Gulbadanbegim va boshqa temuriy malikalarni misol qilib 
keltirsak bo‘ladi. Bu malikalar haqida ko‘pgina qo‘lyozma va toshbosma asarlarda ma’lumotlar uchratishimiz 
mumkin. O‘zbek adabiyotidagi tarixiy romanlarning ko‘p o‘rinlarida temuriy malikalar haqida so‘z boradi.
Tarixiy romanning vazifasi faqat tarix haqiqatini jonli, haqqoniy gavdalantirish emas, balki o‘tmish saboqlarini 
yodga tushirishdan ham iboratdir. Odil Yoqubov fikricha, insoniyat hamisha o‘zi bosib o‘tgan yo‘lga bot-bot nazar 
tashlab turishi, undan tegishli saboqlar chiqarishi lozim. “Ming afsuski, o‘tmishning achchiq saboqlari goho unutiladi, 
tarixda yo‘l qo‘yilgan xatolar takrorlanib turadi” [1], — deydi adib.
Ona lochin vidosi romani temuriylar davrining eng muhim hodisalari yuz bergan davr haqidagi asardir. Asarda 
ijodkor kitobxon e‘tiborini asosan temuriyzodalarning ayollariga qaratadi. Romandagi sodir bo‘layotgan voqealarning 
tub mohiyati ayollarning temuriylar saltanati vakillariga ma’naviy ta’sirlari nuqtayi nazaridan qarab badiiy tahlilga 
tortiladi. Asarning bosh qahramoni Gavharshodbegimning shodlig-u iztiroblari bayoni asosida boshqa temuriy 
malikalar obrazlari ham o‘z tasvirini topgan. Ular ichida Bibixonimning, Shodimulk xonimning, Poyanda Sulton 
begim, Husn Nigor xonim, Habiba Sultonning epizodik obrazlari ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Bibixonim umri davomida Amir Temur bilan birga hayot kechirgan. Hukmdorning shod-u hurramligi, jang va uzoq 
olis safarlarda ham doimo Temur bilan birga bo‘lgan. Tarixiy manbaalarning yakdillik bilan bergan ma’lumotlariga 
, ko‘ra , o‘ta ziyrak, tadbirkor Saroy Mulkxonim saltanatni boshqarishda vujudga kelgan ayrim muammolarni hal 
qilishda o‘zining dono maslahatlari bilan faol qatnashgan. Amir Temur Saroy Mulkxonimga oshkora bo‘ysinmasa-
da , biroq uning oqilona maslahatlariga qandaydir ehtiyoj sezib turgan.[2] Umrini oxirgi yillari, ya’ni Amir Temur 
Xitoyga yurish qilgan vaqtida og‘ir kasalga chalinadi va Bibixonim qo‘lida vafot etadi. Romanda xuddi shu kabi 
jarayon Shohrux Mirzo va Gavharshodbegim hayotida ham takrorlanadi.
Asar Gavharshodbegimning o‘y-u xayollari bilan boshlanadi. Bibixonim obrazi ushbu romanda asosan roman 
boshida berib o‘tilgan. To‘y oqshomi paytida kelini Gavharshodbegimga tilla zirak taqib qo‘yar ekan , quyidagi 
so‘zlarni bayon qiladi.
– Bu in’omning teran ma’nosi bor, – dedi. – Endi hamisha xonadon sohibining gapiga quloq solgaysiz, 
aytganlarini so‘zsiz ado etgaysiz![3]
Yuqoridagi fikrlarga asoslangan holda Bibixonim obrazi o‘zining ulug‘vorligi va keng salohiyatli ayol ekanligi 
bilan ajralib turadi. Romanda berilishicha, Shodimulkxonim chiroyda tenggi yo‘q deya ta’riflanadi. Amir Temurni 
nevarasi Xalil Sulton bu juvonni ishqida kuyib-yonadi. Shodimulkni Temurning nufuzli amirlaridan biri Sayfiddin o‘z 
haramiga kanizak qilib oladi. Shu zaylda o‘rtada turli xil mojoralar boshlanadi. Temur kanizni qatl qilishga buyuradi, 
ammo Bibixonimnig zukkoligi bilan Shodimulk Xalil Sulton bilan turmush quradi.
Gavharshodbegim obrazi asardagi eng muhimi, badiiy g‘oyani yo‘naltiruvchi xususiyatlari bilan boshqa 
obrazlardan ajralib turadi. Chunki, asardagi asosiy voqealar, ya’ni temuriylar saltanati osmonidagi qora bulutlar 
to‘planishi bilan bog‘liq voqelar bilan boshlangan ushbu asarda Gavharshodbegim taqdiri markazda turadi. Asar 
Gavharshodbegimning Amir Temur tomonidan kenja o‘g‘li Shohruxga munosib ko‘rib tanlab olgani hodisalari 
davridan boshlab, uning fojiali o‘limiga qadar hayotining iztiroblari, temuriyzodalarning toj-u taxt, birodarkushlik 
urushlari barobarida yoritib beriladi.
P.Qodirovning “ Ona lochin vidosi ” romanlarida Gavharshodbegim obrazi o‘zining yangi talqinlari bilan boyiganiga 
guvoh bo‘lamiz. Farzand tarbiyasi bilan shug‘ullanish sharq xalqlarida boshqa xalqlarga nisbatan ko‘proq bolani 
onasi va buvisi zimmasiga tushadi. Ushbu asarda biz buning yaqqol guvohiga aylanamiz. Yozuvchi ushbu asarda 
Gavharshodbegimni “Shohlarga fido malika” deb nomlaydi. Shohruxday hukmdorning ayoli, Ulug‘bekday yana 
bir hukmdorning onasi bo‘lish odamlar qarashicha malikaga faqat saodat va farog‘at keltirganday ko‘rinadi. Lekin 
bu shohona hayotning zamirida turli xil ziddiyatlar va xavf-xatarlar shunday ko‘pki, ulardan doim ogoh, ehtiyot va 
sergak bo‘lishga intiladi.
Shunga qaramay, Abdulatif va Gavharshodbegim munosabatlari P.Qodirov talqinida ham murakkabligicha 
qolgan. Xususan, romanda Gavharshodbegimning Alauddavlani Abdullatifdan ortiqroq suyishi, nihoyat, “Bu yerda 
o‘gay bola bo‘lib yashash jonimga tegdi! Alauddavla o‘z tug‘ilgan shahrida, hamma unga mehribon... Qachongacha 
momomga mute’ bo‘lib yurgaymen” [3] , – deyishida Abdullatifning savdoyiligiga mehrsiz o‘sgani ham qo‘shilib 
fojiasiga sabab bo‘lgani anglashiladi.
Shohrux Mirzo vafotidan keyin taxt uchun boshlanib ketgan qonli mojarolar tepasida Gavharshodbegim turadi. 
Nevaralar o‘rtasida taxt uchun kurash boshlanib ketadi. Abdulqosim Mirzo podshohlik qilgan davrida malika
biroz tinch hayotda edi. Lekin Abdulqosim Boburning bevaqt o‘limi sababli, qonli mojarolar yana avjiga chiqadi. 
Buyuk malika ham xuddi o‘g‘li Ulug‘bek singari qasddan o‘ldirildi. 
Ona lochin vidosi romani ramziy nomlangan. Binobarin, u Lochin qushi haqida bitilmagan. Ammo, romanning 
yetakchi qahramoni Gavharshodbegim siymosida Ona Lochinga xos jasurlik, g‘ayrat-shijoat, kengliklar-u 
yuksakliklarni sevish, erkinlikka intilish, oilaparvarlik, bolajonlik, bag‘rikenglik singari xususiyatlar mujassamlashgan. 
Gavsharshodbegimning ilm-ma’rifatga bo‘lgan ishtiyoqi nihoyatda baland edi. Ilm-fan homiysi edi. Alisher Navoiy 
va uning oilasini ham o‘z ta’minotiga oladi. Ma’naviy yuksalishda yangi lochinlar paydo bo‘lganidan xursand edi.

---

52
e-mail: [e-mail]