Turabbayev X. A., Xusanov A. D. Ballistik ekspertiza: Darslik
-§. Noshtat patronlar tushunchasi
Yüklə 39,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1-§. Noshtat patronlar tushunchasi
Ma’lumki, muayyan bir tur, namuna va rusumdagi o‘qotar qurollardan otish uchun davlat yoki firma tomondan quyilgan standart talablariga rioya etilgan holda zavod usulida tayyorlangan va aynan maxsus shu qurollardan otishga mo‘ljallangan, zaruriy tuzilishga ega va ballistik talablarga javob beradigan patronlar ishlatiladi. Bunday patronlar shtatli patronlar deb ataladi. Sud-ballistik ekspertizasi amaliyotida tadqiqot obyektlari sifatida, ishlatilgan o‘qotar qurolning kalibri, namunasi va rusumiga mos kelmaydigan o‘rinbosar-patronlar uchrab turadi. 1949-yilda YU.M. Kubitskiy tomonidan taklif etilgan ta’rifga ko‘ra, muayyan o‘qotar quroldan otish uchun maxsus mo‘ljallanmagan, ammo bunday quroldan otishda ishlatilishi mumkin bo‘lgan patronlar o‘rinbosar patronlar deb atalgan edi. Uning fikricha, zavod usulida tayyorlangan (shuningdek, mexanik ishlov berish yo‘li bilan ushbu quroldan otishga moslashtirilgan), turli namunadagi patronlarning alohida qismlaridan hamda qo‘lbola o‘q va hatto gilzalardan foydalanib yasalgan qo‘lbola patronlar shunday patronlar bo‘lib hisoblanadi. Ye.N. Tixonov 60–yillarning oxirida atipik jangovar o‘q-dorilarning kriminalistik tadqiqotiga oid savollarni yanada chuqurroq tahlil qilib, o‘rinbosar patron tushunchasini aniqlashtirib, to‘ldirdi va bunday patronlardan foydalanish usullarini hisobga olgan holda ularni tasniflash tizimini taklif qildi. Uning fikricha, o‘rinbosar patronlar bo‘lib, muayyan o‘qotar quroldan otilgan yoki otilishi mumkin bo‘lgan, ammo, bu qurollardan otish uchun davlat yoki firma standart talbalariga ko‘ra maxsus mo‘ljallanmagan patronlar hisoblanadi. Y е .N. Tixonov o‘rinbosar patronlarni quyidagicha tasniflashni taklif qildi: — mo‘ljallangan maqsadiga ko‘ra: jangovar va bo‘sh patronlar; — tuzilishiga ko‘ra: unitar va nounitar; — tayyorlash usuliga ko‘ra: zavodda (noshtat) va qo‘lbola usulda tayyorlangan. Ta’kidlash joizki, o‘rinbosar patronlar tayyorlanish usulidan qat’i nazar, o‘qotar qurollarga moslashtirib yoki vaqtincha moslashtirib (yoki vaqtincha qo‘shimcha moslamalardan foydalanib) qo‘llanilishi mumkin. Bundan tashqari, zavod usulida tayyorlangan patronlar o‘qotar 227 qurollardan otish uchun moslashtirilishi yoki qurol va patronni moslashtirish mumkin 1 . Y е .N. Tixonov tomonidan taklif qilingan tasniflash bo‘yicha noshtat patronlar deb, muayyan turdagi standart o‘qotar qurollardan otish uchun maxsus mo‘ljallanmagan, zavodda tayyorlangan patronlar tushunilgan. Ammo, shu bilan birga, bir vaqtning o‘zida, B.M. Komarines tomonidan bildirilgan, «noshtat patron» tushunchasiga umuman o‘zgartirilmagan yoki qisman o‘zgartirilgan zavod usulida tayyorlangan patronlar hamda qo‘lbola patronlarni ham kiritish kerak» degan boshqa bir fikr ham mavjud 2 . Ammo, qo‘lbola usulda tayyorlangan patronlarning chiziqli va og‘irlik o‘lchamlari zavod usulida tayyorlangan patronlarga nisbatan, standartdan ancha chetlashadi. Bundan tashqari, qo‘lbola patronlarning tuzilishi va ular alohida qismlarini tayyorlashda ishlatilgan materiallar standart talablarga mos kelmaydi, zaruriy ballistik xarakteristikalarga javob bermaydi, shuning uchun bunday patronlar muayyan bir tur va namunadagi standart o‘qotar qurolga nisbatan shtatli patron hisoblanmaydi. Shu bilan bir vaqtda bunday patronlar boshqa bir tur va namunadagi o‘qotar qurollarga nisbatan ham noshtat patron bo‘lib hisoblanmaydi. Agar zavod va qo‘lbola usulda tayyorlangan patronlar, bunday patronlardan otish uchun maxsus mo‘ljallangan yoki moslashtirilgan qo‘lbola usulda tayyorlangan o‘qotar qurollardan otishda foydalanilsa, u holda, ko‘rilayotgan patronlar bunday o‘qotar qurollarga nisbatan o‘rinbosar patron hisoblanmaydi va ularni ushbu qurollarga nisbatan noshtat patron deb hisoblash ham noto‘g‘ri bo‘ladi. O‘rinbosar patronlar tayyorlash usuliga ko‘ra ikki guruhga — zavod usulida va qo‘lbola usulda tayyorlangan patronlarga ajratib, Y е .N. Tixonov 3 bir-birini inkor qiluvchi ikkita fikr bildirgan: ularning biriga asosan zavod usulida tayyorlangan patronlarni o‘zgartirib yasalgan o‘rinbosar patronlar qo‘lbola usulda tayyorlangan patronlar guruhiga, 1 Qarang: Тихонов Е . Н . Особенности расследования и производства судебно – баллистических экспертиз по делам , связанным с использованием атипичных боеприпасов : Автореф . дис . ... канд . юрид . наук .– М ., 1979. 2 Qarang: Комаринец Б . М . Идентификация огнестрельного оружия по выстреленным пулям : Методика криминалистической экспертизы . Вып . 3.– М ., 1999. 3 Qarang: Тихонов Е . Н . Судебно – баллистические исследования огнестрельного оружия , патронов – заменителей и следов их применения .– М .: ВНИИСЭ , 1974. 228 ikkinchisiga ko‘ra esa o‘rinbosar-patronlar zavod usulida tayyorlangan patronlar bilan bir guruhga kiritilgan. Zavod usulida tayyorlangan (noshtat) o‘rinbosar patronlar hech qanday o‘zgartirishlarga uchramaydi va o‘zining barcha elementlari (tarkibiy qismlari)ni o‘zgarmagan holda saqlab qoladi, shuning uchun, bunday patronlarning tadqiqotlari, metodik jihatdan, standart shtatli jangovar o‘q-dorilarning tadqiqotlari bilan bir xil bo‘ladi. Zavod usulida tayyorlangan o‘rinbosar patronlarga, bunday patronlardan otish uchun mo‘ljallanmagan o‘qotar quroldan otish uchun turli o‘zgartirishlar kiritiladi va bunda ushbu patronlar o‘zlarining dastlabki elementlari (tarkibiy qismlari)ni saqlab qolishi mumkin. O‘zgartirishlar juda sodda yoki oddiy bo‘lishi ham (masalan, uzunligi kichikroq shtatli patron uchun mo‘ljallangan magazinga joylash maqsadida o‘rinbosar patron o‘qini uning gilzasiga chuqurroq kiritish yoki uzunligi kichikroq shtatli patronga mo‘ljallangan o‘qotar qurol patrondoniga jo‘natish uchun o‘rinbosar patron o‘qining bosh qismini kalta qilib qirqish), juda murakkab mexanik (masalan, uzunligi kichik shtatli patronga mo‘ljallangan o‘qotar qurolning patrondoniga jo‘natilishi va otilishdan so‘ng gilzani quroldan chiqarib yuborish uchun, o‘rinbosar patron gilzasining og‘iz qismini kesish, uning turtib chiquvchi qalpoqchasini olib tashlash) bo‘lishi mumkin. U yoki bu turdagi o‘zgarishlar natijasida o‘rinbosar patronlar nostandart (atipik) patronlar ko‘rinishida bo‘ladi. Bunday fikrlarni, hech bo‘lmasa bitta elementi avvaldan o‘ziga tegishli bo‘lmagan qo‘lbola usulda tayyorlangan, masalan, qo‘lbola o‘qlar bilan jihozlangan patronlar yoki kapsyuli boshqa, mos kelmaydigan turdagi kapsyul bilan yoki jangovar zaradi boshqa turdagi porox zaradi bilan almashtirilgan (qayta jihozlangan) patronlarga nisbatan ham aytish mumkin. Shunday qilib, zavod usulida tayyorlangan patronlarni o‘zgartirib yasalgan va qo‘lbola usulda tayyorlangan o‘rinbosar patronlar o‘zaro o‘xshashlikka ega: bu o‘xshashlik ushbu patronlarning tadqiqot metodikasiga nisbatan maxsus talablar qo‘yadigan va o‘rinbosar patronlarni yagona tasnifiy guruhga kiritish imkonini beradigan nostandartligi (atipikligi)dan iborat. O‘rinbosar-patronlarga tayyorlanish usuli, tuzilishi va mo‘ljallangan maqsadidan qat’i nazar, o‘zlari otish uchun mo‘ljallanmagan zavod usulida tayyorlangan o‘qotar quroldan otishda foydalaniladigan patronlarni, noshtat patronlarga esa muayyan turdagi standart o‘qotar qurollarga nisbatan shtatli bo‘lmagan holda boshqa turdagi o‘qotar qurollarga nisbatan shtatli bo‘lgan patronlarni kiritish kerak. |