Turabbayev X. A., Xusanov A. D. Ballistik ekspertiza: Darslik

Savol va topshiriqlar 
 
1. “Noshtat patronlar” deganda nimani tushunsiz? 
2. Noshtat patronlar ishlatilgan holatlarda otilgan o‘q va gilzalarni 
ko‘zdan kechirish xususiyatlari qanday? 
3. Noshtat patronlarning tadqiqotlari bo‘yicha sud-ballistik eksper-
tizalari tayinlashning o‘ziga xos xususiyatlarini aytib bering. 
4. Hodisa sodir bo‘lgan joyda noshtat patronlardan foydalanilganlikni 
bildiruvchi o‘q va gilzalar aniqlanganda o‘tkaziladigan ballistika eksper-
tizalari jarayonida qanday masalalar hal etiladi? 
5. Noshtat patronlardan foydalanib otilgan o‘q va gilzalar tadqiqotining 
o‘ziga xos xususiyatlari nimalardan iborat? 
6. Noshtat patronlar bilan otishda vujudga keladigan izlar haqida 
so‘zlab bering. 

---

 245 
11-BOB.
 NAREZLI O‘QOTAR QUROLLARNI OTILGAN 
O‘QLARDAGI IZLARGA KO‘RA IDENTIFIKATSIYA QILISH
 
1-§. Narezli o‘qotar qurollarni otilgan o‘qlardagi izlarga ko‘ra 
aynaligini aniqlashning ilmiy-nazariy asoslari 
 
O‘qotar qurollar va jangovar o‘q-dorilarning ishlatilish izlari 
deganda o‘q otilishining keng ma’nodagi moddiy izlari tushuniladi, ya’ni 
otilgan o‘q, sochma o‘q, kartechlar, pijlar, gilzalar; o‘qotar qurolni 
alohida tarkibiy qismlarining otilgan o‘q va gilzalardagi izlari; stvol 
kanali devorlaridagi va qurolning boshqa tarkibiy qismlari, o‘q hamda 
gilzalardagi o‘q otilishidan qolgan qurumi o‘q otilishi natijasida 
shikastlangan buyumlardagi yuz bergan o‘zgarishlar va boshqalar. 
O‘qotar qurolning otilgan o‘q va gilzalardagi izlari, ishlatilgan 
qurolning muayyan turi va namunasini o‘qotar qurolning boshqa izlariga 
qaraganda ko‘proq aks ettiradi, shuning uchun bu izlar birorta jinoyat 
bo‘yicha ishlatilgan yoki qidirilayotgan o‘qotar qurolning rusumi 
bo‘yicha ma’lumot olishda, hali olinmagan yoki olingan o‘qotar 
quroldan identifikatsiya qilish maqsadida foydalanish mumkin. 
Otilgan o‘q va gilzalarda, odatda, o‘qotar qurolning turli tarkibiy 
qismlaridan izlarning majmuasi vujudga keladi. Shuning uchun, o‘qotar 
qurolning turli qismlaridan qolgan otilgan o‘q va gilzalardagi izlarni va 
ulardagi qurollarning aks etuvchi belgilarni alohida o‘rganish zarur. 
Muayyan bir o‘qotar qurolning aynanligini tavsiflovchi va ularning 
barchasi yig‘ilganda identifikatson belgilar hisoblanuvchi umumiy va 
xususiy belgilar, 
birinchidan
, ularni nisbiy barqarorligi yoki turg‘unligi 
nuqtai nazaridan, ikkinchidan, ularni aks etish qobiliyati nuqtai nazaridan 
baholanadi. Xususiy belgilar, bundan tashqari, ular yig‘indisining 
betakrorligi, ya’ni alohidaligi hamda ular har birining uchrashish 
chastotasi nuqtai nazaridan ham baholanadi. 
O‘qotar qurollarning belgilarini betakrorligi yoki alohidaligi hamda 
barqarorligi yoki turg‘unligi, bu o‘qotar qurollarning tayyorlanishidagi 
texnologiyalari, ya’ni, qurol alohida tarkibiy qismlari materialining 
mustahkamligi hamda ishlov berish jarayonlarining ularga bo‘lgan turli 
ta’sirlari bilan ifodalanadi. O‘qotar qurollar belgilarini ko‘p vaqt 
davomida o‘zgarmasligi, ya’ni chidamliligi, xuddi belgilarining 
o‘zgaruvchanligi bilan birga, bu qurolni ishlatish sharoitlari, jumladan, 
quroldan o‘q otilishdagi, uni tozalash, saqlash va ta’mirlash 

---

 246 
jarayonlaridagi bosim, harorat, metallarning mexanik ishqalanishlari va 
deformatsiyalanishlari kabi omillarga bog‘liq bo‘ladi. O‘qotar qurollar 
belgilarining boshqa obyektlarda aks etish qobiliyati — otilgan o‘qlar va 
gilzalarda yoki masalan, shikastlangan buyum–to‘siqlarda iz qoldirish 
qobiliyati — o‘qotar qurolning alohida qismlarini ushbu obyektlar bilan 
ta’sirlashish jarayonlariga bog‘liq. 
Shunday qilib, o‘qotar qurollarni otilgan o‘q va gilzalarda, bundan 
tashqari, o‘q otilishi natijasida shikastlangan buyumlardagi izlarini, 
ushbu izlarning hosil bo‘lish mexanizmi bilan birgalikda o‘rganish 
maqsadga muvofiqdir. 
XII asrning oxirlaridan boshlab o‘qotar qurollar asosan zavod yoki 
sanoatda seriyalab ishlab chiqariladi. Qurollarning bunday seriyalab 
ishlab chiqarilishi oqibatida, ishlab chiqarilgan bir rusumdagi qurol, 
ushbu qurolni kashf qilgan ixtirochilar tomonidan ko‘zda tutilgan tuzilish 
belgilari ko‘rsatilgan chizmalar asosida tayyorlanadi. Binobarin, ushbu 
belgilar ishlab chiqarilgan rusumdagi barcha qurollar uchun umumiy, 
guruhiy ahamiyatga egadir. Buning natijasida, seriyalab ishlab 
chiqarilgan qurolning bir rusumiga tegishli turli xil o‘qotar qurollarning 
shakli, o‘lchamlari, tuzilishi va qismlarining o‘zaro joylashishi hamda 
nomlanishi bir xil bo‘ladi. Seriyalab ishlab chiqarilgan o‘qotar 
qurollarning umumiy belgilariga yana texnologik belgilar ham kiradi. 
O‘qotar qurollarning xususiy belgilariga, muayyan bir o‘qotar 
qurollarni tayyorlash va uni ishlatish jarayonidagi, ya’ni o‘q otish, 
tozalash va saqlash jarayonidagi aniq belgilar kiradi. 
Hodisa sodir bo‘lgan joydan otilgan o‘qlar va keyinchalik jinoyat 
sodir etishda gumon qilinuvchidan qurol olinganda, tergov idoralarida 
ko‘rilayotgan ish bo‘yicha haqiqatni aniqlash uchun hodisa joyidan 
topilgan o‘q gumon qilinuvchidan olingan quroldan otilganmi degan 
savol tug‘iladi. 
Ushbu savolga kriminalistik identifikatsion ekspertiza o‘tkazish 
orqali javob beriladi va ushbu turdagi ekspertiza tadqiqotlarining vazifasi 
aniq nusxadagi qurolni hodisa sodir bo‘lgan joydan topilgan o‘qlardagi 
qurol stvol kanalining izlariga ko‘ra identifikatsiya qilishdan iborat 
bo‘ladi. Ushbu identifikatsiya, otilgan o‘qlarda ular bilan ta’sirlashgan 
qurol stvoli kanali ichki sirtining xususiyatlari aks etishiga asoslangan. 
Otilgan o‘qlardagi izlarga ko‘ra o‘qotar qurolning identifikatsiya 
qilish metodikasi o‘zining asosiy qoidalariga ega va bu qoidalar ushbu 
metodikaning ilmiy jihatlarini yoritib beradi, o‘tkaziladigan tadqiqotlar 
natijalari esa ishonchliligini ta’minlaydi. 

---

 247 
O‘qotar qurollarning otilgan o‘qlardagi izlarga ko‘ra identifikatsiya 
qilishning asosi bo‘lgan ushbu qoidalarni qisqacha ko‘rib chiqaylik. 
Moddiy dunyoning barcha obyektlari alohidalikka ega, ya’ni 
obyektlarni bir-biridan farq qilish imkonini beradigan belgilar majmuasiga 
ko‘ra individual bo‘ladi. Dialektik nazariyaga ko‘ra na boshqaga nisbatan 
va na o‘z-o‘ziga nisbatan mutlaq ayniyat bo‘lmaydi. Asl ayniyat faqat 
abstrakt, ya’ni shakl ko‘rinishda va unga mos ravishda A=A bo‘ladi, 
amalda esa o‘zida turli farqlarni mujassamlashtirgan muayyan ayniyat 
mavjud. Ayniyat va farq qilish — bu obyektning o‘z-o‘ziga va 
boshqalarga nisbatan xossalarining barqarorligi va o‘zgaruvchanligi, 
takroriyligi va betakrorligini ifodalovchi aloqasi, muomalasi va 
rivojlanish an’analaridir. Asl ayniyat ham, asl farq qilish ham mavjud 
emas. 
Xossa va xususiyatlari mutlaq aynan bo‘lgan ikki obyekt mavjud deb 
faraz etaylik. Ammo u holda bu obyektlar bir vaqtning o‘zida bir vaqtda 
mavjud bo‘lishi kerak. Bu holda esa ikki obyekt emas, balki faqat bir 
obyekt mavjud bo‘lar edi. Ammo moddiy dunyoning obyektlari vaqt va 
fazoda turli joylarni egallaydilar, ya’ni ular turli xil boshqa obyektlar 
bilan aloqada bo‘ladilar. Bu aloqa esa ularning turli xossalariga ta’sir 
ko‘rsatadi. 
Yagonalikni yaratishda juda ko‘p va takrorlanmas sharoitlar, 
tasodiflar uchraydi. 
Materialistik dialektikaning ushbu qoidalari butunicha muayyan 
maqsadga mo‘ljallangan ommaviy ishlab chiqariluvchi ashyolarning 
tayyorlash va ishlab chiqarishning zamonaviy texnologiyasiga nisbatan 
ham o‘rinlidir. Texnologik siklni tashkil etuvchi operatsiyalarning tartibi 
va har bir operatsiyalar alohida-alohida mutlaq turg‘unlikka ega emas, 
shuningdek mahsulotlar tayyorlanadigan materiallar xossalarining 
mutlaq o‘xshash bo‘lishi mumkin emas. Bu farqlar yig‘ilganda unchalik 
ko‘zga tashlanmaydi va ularning bo‘lishi unchalik katta ahamiyatga ega 
emas, ya’ni ularning bo‘lishiga yo‘l qo‘yiladi va pirovard natijada bu 
farqlar har bir obyektning alohidaligini ifodalashda hal qiluvchi 
ahamiyatga ega bo‘ladi. 
Yuqorida aytilganlarning barchasi o‘qotar qurollarning iz hosil 
qiluvchi qismlariga, patronlarning alohida qismlari va ularni tayyorlash 
uchun zarur komponentlariga ham tegishlidir. Bu fikrni o‘qotar qurol 
stvolini tayyorlashning texnologiyasi misolida qarab chiqaylik. 
Stvol po‘latlarining ba’zi turlari o‘zaro kimyoviy elementlarning 
miqdoriga ko‘ra mos kelmaydi. Kimyoviy tarkibning barqarorligiga 

---

 248 
erishish hozircha mumkin emas yoki bunga hali erishilgani yo‘q. Bu 
farqlar po‘latning mexanik xossalarida, qisman po‘latning qattiqligida 
ifodalanadi. Stvollar tayyorlanishda — boshlang‘ich operatsiyalarda, 
ya’ni chala mahsulotni teshishda, har doim, sirtlarning qayta ishlashda va 
ishlov berishda aniq va toza texnologik natijalar ko‘rsatuvchi yangi 
uskuna yasashga to‘g‘ri keladi (parma va hokazolar). Stvol 
materiallarining qattiqligi turlicha bo‘ladi. Shuning uchun, metallni 
parmalashda, ularning qattiqligi turlicha bo‘lganligi bois stvol kanalida 
narezlar hosil qiluvchi puansonning harakati notekis bo‘ladi. Bu 
notekislik albatta narezlar qadamining va narezlar maydoni sirtining 
buzilishiga olib keladi. Bu buzilishlarni narezlar maydoniga silliq 
puanson bilan ishlov berilib, zichlashtirish hisobiga bartaraf etiladi. Bu 
zichlashtirish o‘z navbatida maxsus ariqchalar o‘lchamlarining 
o‘zgarishiga olib keladi va bu o‘zgarishlar ma’lum miqdorda har bir 
stvolni alohidalashtiradi. O‘lchamlarning ruxsat etilgan miqdordagi 
o‘zgarishlari nuqsonlarni keyingi bartaraf etishlarda ham vujudga keladi. 
Stvol kanallarining alohida takrorlanmas xarakteri yana, patrondonni 
ajratish jarayonida, ya’ni narezlarning maydoni o‘qning kirish joyining 
konusi uchun kesilganda vujudga keladi. Ishlatilgan uskunadan turtib 
chiqqan qirralar va izlarning takrorlanmas birikishi vujudga keladiki, o‘z 
navbatida o‘q sirtida, narezlarning birlamchi izlarida ulardan 
takrorlanmas va alohidalikka ega bo‘lgan chiziqlar va turli shilinishlar 
hosil bo‘ladi. Patrondonni stanokda parmalab teshib bo‘lgandan keyin, 
unga qo‘lda qayta ishlov beriladi. Bu operatsiya muayyan bir nusxadagi 
qurol stvolining iz hosil qiluvchi sirtlari mikrorelyefining aniq 
alohidaligini tugal belgilaydi.
Kriminalistik adabiyotlarda aynanlikni aniqlashda foydalaniladigan 
belgilar umumiy va xususiy belgilarga ajratiladi va natijada identifikatsion 
tadqiqotlar bosqichli jarayonlardan tashkil topadi. 
O‘qotar qurollarning otilgan o‘qlarda hosil bo‘ladigan izlarining 
umumiy 
identifikatsion belgilariga qurol stvoli kanalini umumiy 
ifodalaydigan (kalibr, narezlarning miqdori, yo‘nalishi va og‘ish burchagi, 
narezlar maydonining kengligi, gaz chiqish tuynugining mavjudligi) 
belgilar kiradi. Ushbu umumiy belgilar bir tizim, rusum va namunadagi 
barcha qurollarga xos bo‘ladi. Shuning uchun bunday belgilarning 
majmuasi identifikatsiya uchun yetarli bo‘lmasa ham, qurolni 
identifikatsiya qilishda o‘ziga xos ahamiyatga ega bo‘ladi. 
O‘qotar qurollarning otilgan o‘qlarda hosil bo‘ladigan izlarining