Turabbayev X. A., Xusanov A. D. Ballistik ekspertiza: Darslik

9 mm kalibrli «Makarov konstruksiyali — PM» 
to‘pponchasidan otilgan o‘qning fotoyoyilmasi. 

---

 266 
Izlarni dastavval alohida, so‘ng yig‘indisi o‘rganilganidan keyin 
ularni tekshirilayotgan o‘q otilishi mumkin bo‘lgan qurolning tizimi, 
rusumi va namunasini aniqlash maqsadida maxsus adabyotlardagi yoki 
qurollar kolleksiyasidagi ma’lumotlar bilan solishtiriladi. 
Qurol stvoli kanalining o‘qlardagi izlarini mikroskopik tadqiqotlari 
ushbu izlarning aniqlik darajasini, indviduallikka egaligini va ularning 
identifikatsion ahamiyatini aniqlashga imkon beradi. Boshqacha aytganda, 
o‘qdagi izlarning identifikatsiya uchun yaroqliligi bo‘yicha masala hal 
etiladi. 
Taqdim etilgan qurolning 
alohida tadqiqotlari 
jarayonida quyida-
gilar aniqlanadi: 
⎯
qurolning tizimi, rusumi va namunasi; 
⎯
stvol kanalining holati; 
⎯
ushbu quroldan o‘q otish imkoniyati. 
Tadqiqotga taqdim etilgan qurolni ko‘zdan kechirishda avvalo, uning 
o‘qlangan yoki o‘qlanmaganligi aniqlanadi. Qurolning patrondonida 
patron bo‘lsa, uni chiqarib olish kerak. Taqdim etilgan qurolning tuzilishi 
noma’lum bo‘lgan hollarda, undan tasodifiy o‘q otish yuz bermasligi 
uchun alohida ehtiyotkorlik bilan harakat qilish lozim. Xorijiy 
davlatlarda ishlab chiqarilgan ayrim rusumdagi qurollarda (masalan 
Walther P–38
), patrondonda patron mavjudligini maxsus signal shtifti 
ko‘rsatib turadi. Jangovar holatda turgan shtift ham qurol patrondonida 
patron borligidan darak bersa, zatvor tutqichida (eng chetki orqa holatda) 
turgan zavtor patrondon bo‘shligidan dalolat beradi. 
So‘ng qurolning tashqi holati baholanadi, korroziya, yoriqlar va 
boshqa nuqsonlarning mavjudligi belgilanadi. Qurolning qismlarida qon, 
soch tolalari, boshqa tolalar va hokazolarning mavjudligiga alohida 
e’tibor qaratiladi, ushbu moddalar aniqlanganda, ular toza paxta 
tamponlar yordamida olinadi. 
Qurolni tashqi ko‘zdan kechirib bo‘linganidan so‘ng, uning og‘irligi, 
uzunligi, balandligi (to‘pponcha va revolverlarda), stvolining uzunligi, 
patrondonning diametri o‘lchanadi. So‘ng qurolning quyidagi tuzilish 
xususiyatlari o‘rganiladi:
⎯
qurol stvolining boshqa qismlar (asosga yoki stvol qutisi)ga 
mahkamlanish usuli;
⎯
narezlarning miqdori va yo‘nalishi; yopish mexanizmining turi;
⎯
qo‘yib yuboruvchi mexanizmning xususiyatlari; urish mexanizmi, 
chiqarib tashlash va qaytarish mexanizmlarining turi; 

---

 267 
⎯
magazin yoki barabanning mavjudligi va uning sig‘imi;
⎯
qaytaruvchi, jangovar yoki qaytaruvchi–jangovar prujinaning 
mavjudligi va joylashishi;
⎯
saqlagichlarning mavjudligi va xususiyatlari; mo‘ljallagichlarning 
xususiyatlari. 
Tadqiqotlar jarayonida qurollarning markirovka belgilari va qurolni 
ishlab chiqargan korxonaning yorliqlari muhim ahamiyat kasb etadi, 
chunki aynan ular tekshirilayotgan qurolning tizimi, rusumi va namunasi 
haqidagi ma’lumot beradi. 
Qurolning tadqiqotlar jarayonida aniqlangan tuzilishi va o‘lchamiga 
doir ma’lumotlar, markirovka belgilari va qurolni ishlab chiqargan 
korxonaning yorliqlari turli tizim va rusumdagi qurollarning taqqoslash 
bazasida berilgan ma’lumotlari bilan solishtiriladi. Taqqoslash bazasi 
sifatida o‘qotar qurollarning asl nusxalari kolleksiyasi (ekspert-
kriminalistik xizmatlarda bo‘lgan), sud ballistikasi bo‘yicha maxsus va 
metodik adabiyotlar, qurol ishlab chiqarishga ixtisoslashgan korxona va 
firmalarning kataloglari olinishi mumkin. 
Undan keyin qurol, uning nomeri va boshqa markirovka belgilari 
ko‘rinib turadigan tomonidan fotosuratga olinadi. 
Fotosuratga olishdan so‘ng, qurolning qism va mexanizmlarining 
o‘zaro ishlashi tekshirib ko‘riladi. Agar qurolning mexanizmlari 
ishlamasa yoki ushlanishlar bilan ishlasa, u holda qurolni qismlarga 
ajratmasdan turib, buning sababini aniqlashga harakat qilish va quroldan 
o‘q otish imkoni bor yoki yo‘qligini aniqlash lozim. Tekshirilayotgan 
qurolning mexanizmlari ishlamasligi sabablari bo‘lib, qurol qismlarining 
deformatsiyasi, ulardagi zanglash va qismlarni noto‘g‘ri yig‘ish bo‘lishi 
mumkin. 
Qurollarning dastlabki tadqiqotlarida uning stvol kanalini ko‘zdan 
kechirishga alohida e’tibor berish lozim. Ushbu ko‘zdan kechirishda 
quyidagilar aniqlanadi: 
⎯
stvol kanalida moylash va o‘q otilish mahsulotlari mavjudligi; 
⎯
stvol kanalining ifloslanishlari, uning devorlaridagi korroziyaning 
xususiyatlari (chuqur kovakchalar yoki korrozion dog‘lar). 
Stvol kanalini ko‘zdan kechirishdan oldin uni oq paxta mato bilan 
artish lozim, chunki oq fonda stvol kanalidan chiqadigan qurumni 
o‘rganishga qulaylik yaratadi. Stvol kanalidan olingan qurumning 
xususiyatlarini o‘rganib bo‘lgandan so‘ng, ekspert uni yo‘qotish 
(o‘chirish) usullarini tanlab oladi. 

---

 268 
Qurol stvoli kanalini optik trubkali va tolali yoritqichlar bilan 
ta’minlangan «TOB–VS» bronxoskoplari yordamida o‘rganish tavsiya 
etiladi. bu kabi qurilma bo‘lmasa, stvol kanalini oynalar yordamida 
yoritib o‘rganish mumkin. Oyna yordamida qurol stvoli kanalining og‘zi 
yoki orqa tomonidan yo‘naltirilgan nur kam yeyilgan stvol kanalining 
narezlari jangovar va bo‘sh qirralaridan xromning sinishini o‘q kirish 
joyi konusida aniqlash imkonini beradi. Bu izlar maxsus ariqchalar 
maydonlarining stvol og‘zi tomoniga qarab toraygan chetlarida 
joylashgan qora hoshiyalar ko‘rinishida bo‘ladi. 
Stvol kanalidagi narezlar maydonlari va narezlar tubining 
metallizatsiyasi (metall bilan qoplanishi) narezlarning jangovar va bo‘sh 
qirralari sohasida hamda narezlar tubining o‘rtasida, stvol kanali sirtining 
butun stvolning uzunligi bo‘ylab cho‘zilgan qorayishi ko‘rinishida 
ifodalanadi. Stvol kanalidagi kovakchalar esa chegaralari aniq 
ifodalangan dog‘lar shaklida ko‘rinadi. 
O‘qotar qurolni otilgan o‘qlardagi izlarga ko‘ra identifikatsiya 
qilishda o‘tkaziladigan