Turabbayev X. A., Xusanov A. D. Ballistik ekspertiza: Darslik



Yüklə 39,61 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə16/194
tarix16.12.2023
ölçüsü39,61 Mb.
#181176
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   194
Ballistik ekspertiza. Xasanov Sh.X., Turabbayev X.A., Xusanov A.D. ... (1)

Diffuzion-kontaktli metod 
o‘q otilishidan hosil bo‘lgan jarohatlar va 
ishqalanish halqalari atrofida vujudga keladigan o‘q otilish mahsulotlari 
tarkibidagi metallarni aniqlashning kimyoviy usuli. Bu usul yordamida 
o‘q tegishidan hosil bo‘lgan jarohatga o‘tirib qolgan, o‘q qobig‘i 
tarkibiga kiruvchi mis, qo‘rg‘oshin kabi metallar va o‘qning otilish 
masofasi aniqlanadi. O‘q otilishi mahsulotlari — o‘qotar qurol stvolidan 
o‘q otilishida otilib chiqadigan moddalar to‘plami. Bu moddalarga 
moylash materiallari, porox yonishidan hosil bo‘lgan mahsulotlar (tutun, 
qurum), o‘q qobiqlari, asoslarining, kapsyullarning mayda zarralari va 
hokazolar kiradi. 
Ishqalanish halqasi 
o‘q sirtining nishon (material, 
yog‘och, metall va hokazolar)da o‘zi hosil qilgan jarohat chetlari bilan 
ta’sirlashish izlaridir. Ishqalanish halqasida o‘q qobig‘i tarkibiga 
kiruvchi metallar, moylash materiallari qoldiqlari, o‘q otilish 
mahsulotlari o‘tirib qoladi. 
Diffuzion-kontaktli metod tekshirilayotgan obyekt sirtidagi eritilgan 
metall ionlarni oldindan tayyorlangan va shu obyekt bilan ta’sirlashuvchi 
(o‘zaro mahkam birlashtirish oqibatida) obyekt bilan (masalan, reaktivda 
ishlov berilgan fotoqog‘oz) diffuziyalanishiga asoslangan. 
Bu metod o‘q otilishi jarohatlari sohasida mis, qo‘rg‘oshin, temir va 
boshqa metallarni aniqlaydi. Metallarning o‘tirib qolishi sohasi va 
intensivligi mavjud bo‘lgan hollarda jarohatning kelib chiqishi hamda 
o‘qning otilish masofasi to‘g‘risida fikr yuritish mumkin. 


 37 
Xromatografik metod 
aralashmalarning sorbsion ajralishining 
fizikaviy-kimyoviy metodidir. Bu metod uch turga: absorbsion, ion 
almashuvchi va qoldiqli xromatografiyalarga bo‘linadi. Aniqlik darajasi 
10
–5
— 10
–12
gr
, xromatografik metod sud ballistikasida quroldan o‘q 
otilish faktlari, poroxlarning markasi, ularning identifikatsiya qilish va 
boshqa vazifalarni hal etishda ishlatiladi. 
Spektral tahlil 
uning spektrlarini o‘rganishga asoslanib, moddaning 
tarkibini aniqlaydi. Bu tahlilning quyidagi turlari mavjud: 
a) emission-spektral tahlil — elementlar tarkibini yoysimon elektr 
zaradi ta’siri ostida, spektr chiqarishning fizikaviy metodi yordamida 
aniqlaydi. Sud ballistikasida o‘qlarning tarkibini kirish va chiqish 
jarohatlarini aniqlashda va hokazolarda ishlatiladi. Elementlarni aniqlash 
chegarasi 0,05 — 100 
mkg/ml

b) absorbsion tahlil — bu metodda moddaning tarkibi muayyan 
sohada yorug‘likning yutilish spektrlari bo‘yicha aniqlanadi. Bu 
tahlilning o‘zi ham ikkiga: atomli va molekular tahlillarga ajraladi
— to‘lqin uzunligi o‘zgaruvchan monoxramatik nurlanish hosil 
qiluvchi modda molekulalarini tekshiruvchi kombinatsion sochilgan 
spektrlar bo‘yicha tahlil; 
— lyuminessent tahlil — moddaning kimyoviy tarkibi 
lyuminessensiyaning spektral tarkibini o‘rganish yo‘li bilan aniqlanadi; 
— rentgen tahlili — moddaning tarkibi rentgen nurlari spektrlari 
bo‘yicha aniqlanadi; 
Rentgen tuzilishli tahlil kristall tuzilishga ega bo‘lgan moddalarning 
rentgen nurlarini sochishiga asoslangan. Bu metod, masalan, bir 
kimyoviy tarkibga ega bo‘lgan, lekin turli ta’sirlarga duch kelgan 
(termik, mexanik va hokazo) ikki metall zarrachalarining farqini 
aniqlashda ishlatilishi mumkin. 
Ta’kidlash joizki, ekspertiza vazifalarini hal etish uchun 
qo‘llaniladigan har qanday metodlar butun ekspertiza jarayonini 
ifodalamaydi. Boshqacha aytganda, ekspertiza tadqiqotlarini, bu 
tadqiqotlar jarayonida qo‘llaniladigan metodlarning turlariga ko‘ra 
bosqichlarga ajratib bo‘lmaydi. Chunki sud-ballistik ekspertizasi ketma-
ketlik tartibi o‘zgarib turadigan quyidagi bir necha tadqiqot 
bosqichlaridan iborat: 
— dastlabki tadqiqotlar;
— alohida tadqiqotlar;
— taqqoslash tadqiqotlari va eksperiment;


 38 
— o‘tkazilgan tadqiqotlar natijalarini kriminalistik baholash va 
yakuniy xulosalarni shakllantirish;
— yakuniy xulosalar chiqarish va ekspertiza materiallarini 
rasmiylashtirish. 
Tadqiqotlarni bu kabi bosqichlarga ajratish ekspertning ekspertiza 
o‘tkazish jarayonida bajaradigan ishlarining mohiyatidan kelib chiqadi. 
Dastlabki ikki bosqich tadqiqot bo‘yicha ishlarga tegishli. Ekspertiza 
tadqiqotlari jarayonida ushbu besh bosqichning barchasi bosib o‘tilishi 
shart emas, ba’zida dastlabki tadqiqotlarning o‘zi yakuniy bosqich o‘lib 
qolishi mumkin. Masalan, ekspertizaga quyilgan savolga birinchi 
tadqiqot bosqichining o‘zidayoq salbiy javob berilishi yoki bu savolga 
javob berishning imkoni yo‘qligi to‘g‘risida yakuniy xulosa chiqarilishi 
mumkin. 
Alohida tadqiqotlar bosqichi ham tadqiqot obyektlari va qo‘yilgan 
savollarga beriladigan javoblarning aniqlanishiga qarab ikki yoki uch 
qismlarga ajralishi mumkin: alohida tadqiqotlar va eksperiment; alohida 
va taqqoslash tadqiqotlari; alohida tadqiqotlar, eksperiment va taqqoslash 
tadqiqotlari. Yagona asosga ega bo‘lmagan bu kabi ajralish ekspertizaga 
taqdim etilgan obyektlarning miqdori, ekspertizaga quyilgan savollarning 
miqdori va mazmunidan kelib chiqadi. Masalan, ekspertizaga taqdim 
etilgan bir dona obyekt — to‘pponchani tadqiq qilish hamda birgina 
vazifa — ushbu to‘p–ponchani o‘qotar qurollar turkumiga tegishli 
ekanligini aniqlash jarayonida, ekspertiza yuqorida ta’kidlangan 
bosqichlar bo‘yicha o‘tkaziladi. Agar bir vaqtda bir shaxsdan olingan 
ikki to‘pponchani tadqiq etish va yuqoridagi kabi savolga javob berish 
jarayonida esa ikki emas, balki bir ekspertiza o‘tkaziladi. Ammo, bu 
holda endi ikki alohida tadqiqot bosqichi bosib o‘tiladi. Mazkur holatda 
dastlabki tadqiqotlar bosqichini va asosan, ekspertizaning keyingi ikki 
bosqichi — alohida tadqiqotlar hamda tadqiqotlar natijalarini 
kriminalistik baholash bosqichlarining har birini ikkiga bo‘lib alohida 
o‘tkaziladi. 
Ekspertizaga taqdim etilgan bir necha obyektlarni, masalan, 
gilzalarni bir guruhga tegishli ekanligini aniqlash zarur bo‘lganda yoki 
bu gilzalarga ko‘ra qidirilayotgan o‘qotar qurolni identifikatsiya qilish 
talab qilinganida, ushbu gilzalarni alohida tadqiq etilganidan keyin yana 
taqqoslash tadqiqotlari o‘tkaziladi. Agar, ekspertizaga taqdim etilgan 
o‘qotar qurolning otish uchun yaroqliligi aniqlanishi yoki ushbu 
quroldan eksperimental o‘q otish jarayonida taqqoslash tadqiqotlari 


 39 
uchun eksperimental namunalar olish zarur bo‘lsa, u holda, alohida 
tadqiqotlar bosqichi jarayonida eksperiment ham o‘tkaziladi. 
Ekspertiza vazifalarining va ushbu vazifalarni hal etishda q 
o‘llaniladigan metodlarning mazmun-mohiyatini bilish, muayyan alohida 
tadqiqotlarni o‘tkazish metodikalari hamda bir ekspertiza doirasida bir 
necha savollarga javob berish ketma-ketligi ifodalangani uchun ham 
zarur. Jumladan, ekspertiza oldiga quyilgan savollarga javob berish 
maqsadida, o‘qotar qurol, patronlarni ishlatish imkoniyatlarini aniqlash 
hamda taqqoslash tadqiqotlariga namunalar olish uchun eksperiment 
o‘tkazish talab etilsa, u holda ekspertiza vazifalari va bu vazifalarni hal 
etish uchun o‘tkaziladigan tadqiqot bosqichlarining o‘zaro bog‘liqligi, 
ushbu tadqiqotlar jarayonida qo‘llaniladigan metodlar bo‘yicha barcha 
bilimlar, ekspertga o‘z vaqti hamda vositalarini tejab, tadqiqotlar 
jarayonida bir nechta emas, balki birgina eksperiment o‘tkazish imkonini 
beradi. Va nihoyat, ekspertiza oldiga qo‘yilgan bir necha savollarga 
javob berish tartibini bilish, o‘z navbatida, ekspertiza xulosasining 
tuzilishiga ijobiy ta’sir k o‘rsatadi. 

Yüklə 39,61 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   194




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin