Turabbayev X. A., Xusanov A. D. Ballistik ekspertiza: Darslik

4-§. Sud-ballistik ekspertizasining vazifalarini hal etishda 
tadqiqotning ilmiy metodlari 
Ilmiy bilimlarning har qanday sohasining rivojlanishi bosqichma-
bosqich ro‘y beradi. Har qanday yangi fan yoki uning biror sohasi 
vujudga kelib, kishilar ongiga singib va ko‘pchilik tomonidan hayotning 
turli jabhalariga tatbiq etilar ekan, uning rivojlanishida yangi bosqich — 
empirik materiallar, ya’ni ushbu fan qoidalaridan amalda foydalanish 
natijalari yig‘indisi hamda ularni o‘rganib tahlil etish bosqichi vujudga 
keladi. Bu jarayonda ijobiy natijalar bilan bir qatorda, salbiy natijalar 
ham fan rivojlanishiga muayyan hissa qo‘shadi. Yig‘ilgan faktlar tartib 
bilan o‘rganiladi, ularning mohiyati tushuniladi, nazariy umumlashtirish 
kelib chiqadi, olingan empirik materiallar tizimlashtiriladi. Natijada 
obyektlar aks etishining aniqlik darajasi ortadi, fanda muhim ahamiyatga 
ega bo‘lgan ilmiy nazariyaning rivojlanishi vujudga keladi. Nazariya, 
ushbu sohaning asosiy g‘oyalari sifatida amaliy tajribalarni 
umumlashtiruvchi hamda ushbu fanda o‘rganilayotgan barcha 
bilimlarning obyektiv qonuniyatlarini to‘la aks etadigan metodologik rol 
o‘ynaydi. 
Kriminalistika fani predmetining asosiy elementi — dalillarning 
vujudga kelishi, ularni to‘plash, tadqiq etish, baholash va ulardan 
foydalanish qonuniyatlari hisoblangani bois, ushbu qonuniyatlarni aks 
etuvchi qoidalar va holatlar kriminalistikaning ham, uning barcha 
sohalari va tarmoqlarining ham umumiy nazariyasi bo‘lib hisoblanadi. 
Ushbu qoidalar va holatlarni quyidagi to‘rt alohida bo‘limga ajratish 
mumkin: 
— dalillarning vujudga kelish qonuniyatlari haqidagi kriminalistik 
bilimlar; 
— dalillarni yig‘ish qonuniyatlari haqidagi kriminalistik bilimlar; 

---

 30 
— dalillarni tadqiq etish qonuniyatlari haqidagi kriminalistik 
bilimlar; 
— dalillarni baholash va ulardan foydalanish qonuniyatlari haqidagi 
kriminalistik bilimlar. 
Ushbu bo‘limlar tarkibiga, ko‘rsatilgan qonuniyatlardan 
foydalanishning shakli, usullari va maqsadini kriminalistika oldida 
turgan vazifalarni hal etishda qo‘llaniladigan xususiy nazariyalar kiradi. 
Ushbu xususiy nazariyalar sirasiga quyidagilarni kiritish mumkin: 
— kriminalistik identifikatsiya nazariyasi; 
— malakalar va ko‘nikmalar haqidagi kriminalistik bilimlar; 
— jinoyatlarni sodir etish usullari haqidagi kriminalistik bilimlar;
— iz hosil bo‘lish haqidagi bilimlar; 
— aniqlangan daliliy ma’lumotlarni qayd etish haqidagi krimi-
nalistik bilimlar; 
— belgilar haqidagi kriminalistik bilimlar; 
— kriminalistik obyektlarni ro‘yxatga olish haqidagi bilimlar; 
— ekspertiza tadqiqotlari metodikalarining umumiy qoidalari; 
— har xil turdagi ekspertiza tadqiqotlarining xususiy metodikalari; 
— sud tadqiqotlarini rejalashtirish va kriminalistik tusmollar 
haqidagi bilimlar; 
— dalillarni to‘plash, tadqiq etish, baholash va ulardan foydalanish 
bo‘yicha faoliyatning umumiy prinsiplari; 
— kriminalistik bashorat qilish nazariyasi. 
Sud-ballistik ekspertizasining ilmiy asoslari haqida fikr yuritishdan 
oldin, uning metodlari tushunchasi va turlarini ko‘rib chiqish lozim. 
Chunki, metodning asosini inson tomonidan to‘plangan bilimlar, 
tajribalar, malaka va ko‘nikmalar tashkil etadi, inson ular yordamida 
voqelikni yanada yaxshiroq bilishning usul va metodlarini, yo‘llarini 
izlab topadi. Kriminalistikada metod bilish usuli sifatida o‘rganiladi. 
Metodlarni qo‘llash sohalariga bog‘liq ravishda quyidagi guruhlarga 
ajratish mumkin: 
— bilishning umumiy metodi; 
— barcha fanda yoki amaliy faoliyatning barcha sohalarida 
qo‘llaniladigan umumilmiy metodlar; 
— muayyan bir obyektni o‘rganishda qo‘llaniladigan maxsus 
metodlar. 
Kriminalistikada mantiqiy fanning qonun va kategoriyalaridan 
foydalanish jinoyatchilikka qarshi kurashishda keng o‘rin olgan. 

---

 31 
Shuningdek, kriminalistika va uning barcha sohalari va tarmoqlarida 
aynanlik, o‘xshashlik, qarama-qarshilik va uchinchini inkor etish, 
mantiqiy qonunlardan, analiz, sintez, induksiya, deduksiya, analogiya, 
gipoteza va xulosa chiqarish kabi usullardan foydalaniladi. 
Sud-ballistik ekspertizasining umumiy va umumilmiy metodlari, 
xuddi kriminalistika kabi boshqa barcha fanlarda ilmiy asoslangan 
ravishda qo‘llaniladigan, qabul qilingan bilishning metodlaridan 
iboratdir. 
Kriminalistikada umumnazariy metodlardan tashqari, yuqoridv 
aytilganidek, maxsus metodlar ham mavjud bo‘lib, ular sirasiga 
quyidagilar kiradi:
— kuzatish yoki ko‘zdan kechirish; 
— o‘lchash; 
— ta’riflash; 
— qayd etish; 
— taqqoslash; 
— eksperiment (tajriba). 
Sud-ballistik ekspertizasining maxsus metodlari — bu kriminalistika 
tomonidan ushbu turdagi ekspertiza oldiga quyilgan vazifalarni hal etish 
uchun ishlab chiqilgan metodlardir. Demak, yuqorida keltirilgan va 
kriminalistikaning maxsus metodlar deb atalgan metodlari ballistik 
ekspertiza uchun ham tegishlidir. Ushbu maxsus metodlarni kengroq 
ko‘rib chiqamiz: