Turabbayev X. A., Xusanov A. D. Ballistik ekspertiza: Darslik
Yüklə 39,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
O‘zi mo‘ljallangan ko‘rinishdagi o‘q otishni amaliy ta’minlaydigan
qurol otish uchun yaroqli hisoblanadi, ya’ni o‘q otuvchi qurollar uchun 104 — o‘qlar bilan otishni, sochma otuvchi qurollar uchun — sochmalar bilan otishni, o‘zi o‘qlanuvchi qurollar uchun — o‘zi qayta o‘qlanib otilishi va hokazo. Ko‘p hollarda qurollar turli xil otishlar uchun mo‘ljallangan bo‘ladi (masalan, donalab otuvchi yoki uzluksiz otuvchi, har otishda tepkini alohida ko‘tarib otish va boshqalar). O‘q otilishining haqiqiy uzoqligi deganda, o‘qning uchishidagi zarar yetkazuvchi kuchi yoki xususiyatlari saqlanib qoladigan masofa tushuniladi. Ushbu tushuncha standart qurollarda, ular zavodda tayyorlangan paytidan aniq belgilangan bo‘ladi va bu qurollarning texnik ma’lumotlarida aniq ko‘rsatiladi. Atipik o‘qotar qurollarda esa bu tushuncha va o‘qning zarar yetkazuvchi kuchini saqlab qoladigan masofa aniq emas, ya’ni bunday qurolni yasovchi shaxs bu kabi parametrlarni hisoblay olmaydi. Shuning uchun atipik o‘qotar qurollarda bu masofa turlicha bo‘lishi, ba’zida bu masofa standart qurollarning ana shunday masofasidan hatto ortiq bo‘lishi ham mumkin. Atipik o‘qotar qurollarda bu kattalik va masofa standart qurollarning ana shunday kattaliklari bilan solishtirib aniqlanadi. O‘qning zarar yetkazuvchi ta’siri — ma’lum bir quroldan otilgan o‘qning obyektni, masalan, odam tanasini teshib o‘tuvchi zarar yetkazuvchi qobiliyati. O‘qotar qurolning qurollilik mezonidan kelib chiquvchi kattalik bo‘lib, agar zarar yetkazuvchi ta’siri yetarli bo‘lmasa, bunday qurolni umuman qurol deb hisoblamaslik mumkin. Bundan tashqari, mazkur kattalik quyidagi ko‘rib chiqadigan o‘qning kinetik energiyasiga ham uzviy bog‘liqdir. Lekin ushbu kattalik aynan qurolning o‘ziga unchalik bog‘liq emas. Chunki qurol qism va mexanizmlarining to‘g‘ri ishlashiga bog‘liq bo‘lgan otish uchun yaroqliligi, quroldan otilgan o‘qning zarar yetkazuvchi qobiliyatiga unchalik ta’sir ko‘rsatmaydi. Qurol otilgan o‘qning amaliy uchish masofasiga o‘zining stvol uzunligi bilan ta’sir ko‘rsatishi mumkin. O‘qning kinetik energiyasi — harakatlanayotgan o‘qning mexanik energiyasi bo‘lib, u o‘qning og‘irligi va tezligiga bog‘liq fizikaviy formula bilan aniqlanadi. Bu kattalik turli qurollarda, ular stvolining uzunligiga, ichki tuzilishiga, stvol kanalining tuzilishiga qarab turlicha bo‘ladi. Atipik o‘qotar qurollarning kinetik energiyasi haqida standart qurollarning kinetik energiyasi bilan solishtirib fikr yuritiladi. O‘qotar qurol otishining g‘ujligi — ma’lum bir o‘qotar qurol uchun xarakterli bo‘lgan va otilganda o‘q, sochma o‘qlar hamda pitralar 105 sochilib ketishining miqdoriy kattaligi, qurol stvolining holati, uning tuzilishi va patronlarga bog‘liq bo‘ladi. O‘qotar qurolning jangovar xossalari — mos holdagi dinamik belgilar bilan tavsiflanadi. Bu kabi dinamik belgilarga quyidagilar kiradi: — otilgan snaryadlarning, o‘qotar qurol otish g‘ujligidan ko‘ra ko‘proq sochilishi; — otilgan gilzalarning quroldan o‘q otilishidan keyin chiqarib tashlashda, patrondonda ushlanib qolishi. O‘qotar quroldan amaliy o‘q otilishi, uning texnik sozligi bilan birga, ushbu qurolning zarar yetkazuvchi xossalarini, shu quroldan otilgan o‘q (snaryad)ning harakat samaradorligini, o‘q otilishining quroldan o‘q otilishi bo‘yicha qo‘yilgan vazifalarga mos kelishini ifodalaydi. O‘q otilishlarning kutilayotgan natijalari bir dona nishonni shikastlash ehtimoliga bog‘liq bo‘ladi. Shu bilan birga, o‘qotar qurollar va jangovar o‘q-dorilarning, otilgan snaryadning boshlang‘ich tezligi va kinetik energiyasi bilan ifodalanuvchi zarar yetkazuvchi va teshib o‘tuvchi ta’siri ham hisobga olinadi. Yuqorida ta’kidlanganlar asosida, sud-ballistik ekspertizalarida o‘qotar qurol va jangovar o‘q-dorilarning sozligini baholashda ayrim xususiyatlar muvofiqlashtirilgan va ularni tadqiqotning o‘ziga xos vazifalari va obyektlari bilan tavsiflanadigan ekspertizalarni o‘tkazishda hisobga olish zarur. Standart qurolni ta’mirlashning zarurligi va bu ishning hajmini aniqlash maqsadida qurolsozlikda uni toifalash — qurolni texnik sozlikning turli toifalariga tegishliligini aniqlash qabul qilingan. Ekspert-kriminalistning vakolatiga o‘qotar qurolning texnik jihatdan sozligini aniqlash kirmaydi, chunki, qurolsoz-texnikdan farqli o‘laroq, ekspert nafaqat standart qurollarni, balki qo‘lbola usulda yasalgan qurollarni ham tadqiq etadi. Odatda, ekspertizaga uni ishlatish jarayonida texnik nosoz holga kelgan, ishlatilganda yeyilishi va saqlanish sharoitlari natijasida o‘zgargan standart qurollar taqdim etiladi. Tabiiyki, ko‘p vaqt davomida noqonuniy saqlangan o‘qotar qurol, harbiy qo‘shinlar va harbiylashtirilgan xizmatlar yoki sport muassasalarining texnik talablar qoidalariga mos holda saqlaydigan, ishlatadigan va zarur vaqtda ta’mirlaydigan qurollaridan tubdan farq qiladi. Shuning uchun turli jinoyat ishlariga aloqador va noqonuniy saqlangan qurollar olinishi paytidayoq texnik nosoz bo‘ladi. Qo‘lbola usulda yasalgan qurollar esa yuqorida ta’kidlanganidek, texnik jihatdan har doim nosoz bo‘ladi. 106 Shuning uchun ekspert, taqdim etilgan o‘qotar qurol yoki jangovar o‘q- dorilarning texnik sozligini emas, balki amaliy sozligini aniqlaydi. O‘qotar qurolning amaliy sozligini tasdiqlash uchun sud-ballistik ekspertizalarida o‘qotar quroldan umuman va muayyan holatlarda o‘q otilish imkoniyatlari aniqlanadi. O‘qotar qurolning amaliy sozligini aniqlashda uning holati hisobga olinadi, ayrim hollarda uning ba’zi jangovar xossalari unchalik ahamiyatga ega bo‘lmasligi mumkin. Masalan, snaryadlarning sochilishi yoki o‘qotar qurol otishining g‘ujligi quroldan yaqin masofada o‘q otilishida unchalik ahamiyat kasb etmaydi, ammo shu bilan birga, berilgan o‘qotar quroldan nishonga olib o‘q otish imkoniyatini aniqlashda hisobga olinishi zarur. O‘qotar qurolni amaliy soz deb hisoblash uchun, uning barcha tarkibiy qismlari yetarli va to‘g‘ri yig‘ilgan hamda o‘zaro to‘g‘ri ishlaydigan, katta nuqsonga ega bo‘lmasligi kerak. O‘qotar qurolni texnik nosoz deb hisoblash uchun esa, shu qurolni tayyorlashga qo‘yilgan texnik standart talablardan sal chekinish yetarli bo‘ladi. O‘qotar qurollarning nuqsonlari ikki turga ajraladi: qurol mexanizmlarining ishlashiga ta’sir ko‘rsatuvchi va unga ta’sir ko‘rsatmaydigan nuqsonlar. O‘qotar qurolda har qanday nuqsonning mavjud bo‘lishi, bu qurolning texnik talab va qoidalardan chetlashishini bildiradi va har qanday nuqsoni bo‘lgan qurol texnik nosoz hisoblanadi. Ta’kidlash joizki, alohida tarkibiy qismlarining noto‘g‘ri yig‘ilishi tufayli, bu qismlar va mexanizmlarning noto‘g‘ri ishlashi oqibatida buzilgan o‘qotar qurollarni texnik nosoz deb hisoblamaslik kerak. O‘qotar qurolning texnik sozligi yoki nosozligini aniqlash kriminalistik ma’noda mustaqil vazifa hisoblanmaydi. O‘qotar qurol yoki jangovar o‘q-dori daliliy ashyo hisoblangan u yoki bu holatlarda, tergovchi yoki sudni, ushbu qurolni amaliy mo‘ljallangan maqsadda ishlatilish imkoniyatlari qiziqtiradi. Yuqorida ta’kidlanganidek, ma’lum bir o‘qotar quroldan, shu qurol otishga mo‘ljallangan snaryadlar bilan ko‘p marta otish imkoniyati mavjud bo‘lsa, bu qurolni otish uchun yaroqli deb tushunish mumkin. Bunga qurolning muayyan nosozliklari mavjud bo‘lganida, o‘q otilishi mumkinligi ham kiradi. Binobarin, texnik jihatdan nosoz bo‘lgan qurol otish uchun yaroqli bo‘lishi mumkin. |