TÜrk xalqlari folkloru IV kitab altay dastanlari və ƏfsanəLƏRİ baki – 2016 Redaktoru: fil. ü. f d. Əfzələddin ƏSGƏR

MADAY-KARA

(Söyləyən Çoltoşdur)
İki qardaş vardı; qara-ala atlı Arçutay kaan ilə kürən-boz atlı Ölönbir. Ölönbirin torpaqlarından axan Arjan-kuduk¹ çayı, yetmiş yeddi qollu Yes-tayqa² dağları vardı. Günlərin bir günü Ölönbir dedi:

– Gərək gedəm iki uşağıma tilik-pörök³ gətirəm.

Onun bir oğlu, bir qızı vardı. Ölönbir Arjan-kuduk çayı bo­yunca gəzib-dolaşdı, yetmiş yeddi qollu Yes-tayqa dağlarına qalxdı. O, dönüb geriyə baxanda altmış künclü qızıl at axuru­nun yanında, onun dəmir örqösünün qarşısında qara-ala at gördü:

– Yəqin obama, alaçığıma qonaq gəlib. Deyəsən, aşağı el­də yaşayan böyük qardaşımdır.

Ölönbir belə fikirləşib aşağıya – evinə doğru yollandı. O, kürən-boz atını altmış ayrıclı qızıl axura bağlayıb öz alaçığına girdi. Gördü ki, Arçutay əllərini böyrünə vurub oturub. Ölönbir qardaşına salam verib onun yanında oturdu. Törəyə görə, orta­lığa altmış altı bucaqlı qızıl masa qoydular; aliman-çikir yemə­yi gətirdilər, zəhər kimi acı arak (açu koron) tökdülər, içdilər, bərk kefləndilər. Onlar keçmişdə olanları xatırlayıb məşvərətə başladılar. Arçutay xan dedi:

– Bir yerdə yaşayacağıq. Ölüm-itim var, səndən necə xə­bər tutaram? Sən köç, gəl mənim qara Altayıma.

Ölönbir etiraz etdi:

– Məgər yeddi zirvəli Örö boyu axıb gedən Arjan-kuduk çayı quruyub? Bəyəm yetmiş yeddi qollu Tes-tayqa¹ dağları dağılıb? Niyə mən sənin yanına köçüm ki?

İki qardaş beləcə oturub yaxşı-yaman danışırdılar. Birdən Arçutay xan yerindən qalxdı, qardaşının düz gözünün içinə tüpürüb dedi:

– Sənin ölüm-itimini heç bilmək istəmirəm, sən də mənim ölümümü bilmə!

Arçutay xan yel kimi çıxıb yox oldu. Xan öz elinə getdi. Ölönbir dedi:

– Uşaqlarıma tilik – pörök tapım.

O, öz Arjan-kuduk çayını keçib yetmiş yeddi qollu Yes-tay­qa dağına qalxdı. Ölönbir Tes-tayqanın zirvəsindən Altayı seyr etdi. Altayın dərinliklərinə yağmış qalın qarda heç kim gəz­məmiş, heç kim iz açmamışdı. Altayın içində bir ins-cins gö­zə dəy­mir­di. O, Ak-tayqaya qalxdı. Ətrafa göz gəzdirib gör­dü ki, burada da ov gözə dəymir. Düşündü: “Bu, ya mənim ölü­mü­mə işarədir, ya da yaşamağıma”. Heç olmasa nəsə tapa bilsəydi, amma heç nə yox idi. O, Sumer-ulan-tayqa dağlarına qalxdı, dayanıb baxdı. Burada da heç nə yox idi. Ölönbir atı Su­mer-ulan-tayqa boyunca yel kimi çapdı. Birdən kolların ara­sından bir qara maral – Attıqır-kara sıqın sıçrayıb tullandı. At­tıqır maral da­ya­nıb geriyə baxmağa başladı. Ölönbir bunu görüb dedi:

– Sümük-pörök tapıldı!

Maral soruşdu:

– İndi sən sümük-pöröyümü yeyəcəksən? Bəyəm kürən-boz atın mənə çata bilər? Sən mənə çatıb tuta bilərsən? Heç utanmırsan?

Maral bunu deyib qaçdı. Ölönbir dedi:

– Səni tuta bilməsəm, bir oxla o nazik boynunu üzməsəm, qara başım bu torpağa düşsün. Sənin o nazik qıçlarını bir oxla qırmasam, kürən atımın (eren-kurön) dörd ayağı yerə girsin.

Ölönbir qara Attıqır maralın ardınca yeddi dəfə Yerin, altı dəfə Altayın başına fır­landı. Maralın özü yox, yalnız qara dumanı görünürdü. Kürən at uca komırqay¹ kol­la­rı­na ilişirdi, az qalırdı üzüqoylu yıxılsın. Ölönbir soruşdu:

– Sənə nə olub, kürən atım?

At dedi:

– Dırnaqlarımın dördü də qopur, özüm də taqətdən düş­müşəm.

Ölönbir Ak-tayqa dağlarına qalxdı, tokum ilə yəhəri gö­tür­dü, artaşı başının altına qoyub uzandı, atı da buraxdı. At Ta­rakayın otlarından qoparıb yedi, Tabur çayının suyundan içdi, yeyib kökəldi, onun boynu, çiyni düzəldi, qıvraqlaşdı, yel kimi qaçdı. Ölönbir “Ey” deyib atın yekə, çöl boyda tərliklərini bağ­ladı, bürünc artaşı qoydu. Ölönbir: “Balam, mən heç nə tap­madım” deyib fikrə getmişdi. O, yetmiş yeddi qollu Tes-tayqa dağlarına üz tutdu, yuxarı qalxıb ətrafı seyr etməyə başladı. Ar­jan-kuduk çayı qurumuş, meşəsiz ağ Altay quraqlıqdan ya­nıb kül olmuşdu. Dəmir örqödən əsər-əlamət qalmamışdı. Onun iki doğma balası, yəqin ki, yanmışdılar. Mal-qara dağıl­mış, arvadı, adamları ölmüşdülər. Ölönbir dedi:

– Bu işıqlı dünyada yaşamağım nəyə lazımdır?

O, cibindən doqquz saplı bıçağını çıxarıb kürən atın boy­nunun ardına sancdı, öldürdü. Kürən at yıxıldı, başı yal­manına düşdü, yəhəri, tərlikləri altında qaldı. Sonra Ölönbir bıçağı öz qara ürəyinə sancıb öldü (Həmin maral dağların ruhu idi).

Kalan¹ odunun yandığı yerdə bütün obadan cəmi iki uşaq qal­­mışdı. Uşaqlar ayağa qalxıb həmin yanmış yerdə gəzişməyə baş­ladılar. Bir də göy-boz at qalmışdı, onlarla gedirdi. Uşaqlar dedi:

– Bizə Kudayın verdiyi bu ikillik at da bəsdir.

Böyük bacı dedi:

– Burada yaşasaq, nə olar görəsən?

Bacı-qardaş boz atın cilovundan tutub cənuba doğru üz tut­dular. Onlar atı çəkə-çəkə gedirdilər. Acmışdılar, iki uşaq ac-su­suz gedirdi. Onları ağ Altay qarşıladı, ağ çay (ak-talay) göründü. Ağ Altayla yanaşı Koq-Altay (göy Altay) da görünürdü, ak ta­lay­la yanaşı göy çay (gök talay) da axırdı. Göy Altayla Qara Al­tay, ağ çayla qara çay (Kara talay) yanaşı idi. Üç Altayın orta­sın­da at dırnaqları ilə qazıq-qazıq olmuş qara yol vardı. Bacı dedi:

– Biz ayrılmasaq, ikimiz birgə getsək, camaatın bizdən zəhləsi gedər. Bizi necə yedirərlər? Ayrı yaşayacağıq. Qarşı­mı­za bir adam çıxsa, nə deyəcəyik? Sən mənə ad qoy, mən də sə­nə. İkillik boz at qoy sənin olsun. Sən Meskey-boro atlı Ma­day-Kara ol!

O da bacısına Altın-Üstük adını qoydu, dedi:

– Sən hansı Altaya getmək istəyirsən?

Bacısı dedi:

– Ağ Altaya gedirəm. Deyəsən, ora sən getmək istəyirdin, amma mən gedə­cə­yəm.

Bacı dinməz-söyləməz ağ Altaya yollandı. Maday-Kara ye­rində durub qaldı. O, aşağıya, göy Altaya doğru üz tutdu. Ma­day-Kara aşağıya – üç Altayın qovuşduğu yerə gəldi, daya­nıb baxmağa başladı. Ağ Altay boyunca dişində altı maral tut­muş ağ bir it – Ak-tayqıl qaçırdı. Ak-tayqıl² tərs-tərs ona baxıb mırıldadı, yanından ötüb keçdi. Aşağıda, ağ Altaydan Aqılday-merqen¹ keçirdi. O, boz atına altmış koçkor² yükləmişdi. Aqıl­day “Ey” deyib sözə başladı:

– Sən necə oğlansan, başın-gözün qapqaradır, bədənin qan içindədir.

Maday-Kara cavab verdi:

– Mənim doğma yurdum qalan alovundan yanıb kül oldu, atam-anam öldü. Mən ac-susuz qalmışam. Bu koçkorun qabaq ayağını kəsib mənə verin.

Aqılday dedi:

– Ölönbirin uşağında yaxşı nə olar ki? Pis adamın övladı da pisliyindən qalmaz.

Bunu deyib qamçı ilə onun başına-gözünə döyməyə başla­dı, döyə-döyə onu bir kənara tulladı. Maday-Kara ayılıb özünə gələndə gördü ki, doğma obasında uzanıb qalıb. O, boz atını tutub oturdu, ağlamağa başladı:

– Hər şeydən uca Kuday! Kaş sən hər şeyi yaradıb da, bircə məni yaratmayaydın!

Maday-Kara boz atın cilovundan tutub yenə də yola düş­dü. Göy Altaya gələndə gördü ki, göy bir tayqıl ağzında yeddi koçkor tutub yel kimi qaçır; tayqıl yanından ötdü, bir azca da nəvazişlə ötdü.

Atının bir tərəfindən əlli koçkor sallanan Koçulday-mer­qen yorğa çapırdı, dedi:

– Sən kimin oğlusan? Nə yazıq balasan?

Maday cavab verdi:

– Atam-anam ölüb, mal-qara, adamlar yanıb kül olub. Mənim Altayıma fəlakət üz verib. Bircə mən qalmışam. Ac-yalavac gəzirəm. Bir diş ət verməzsiniz?

– Çulmusun³ balası da çulmusdur.

Koçulday-merqen belə deyib üçillik dana dişli şallaqla Madayın baş-gözünə döyməyə başladı. O, döyə-döyə deyirdi:

– Bəyəm Ölönbir yaxşı adam idi?

Maday ayılıb özünə gələndə gördü ki, yenə də həmin at­dan tutub dayanıb:

– Hər şeydən uca Kuday. Məni niyə yaratmısan, kaş məni yaratmayaydın. Varlı­ğım-yoxluğum heç kimin vecinə deyil.

O, yenə də boz atın yüyənindən tutub yola düşdü. Qara Altayın içinə gəldi, qara xallı atına vəhşi heyvan, elik² yük­ləmiş Karalday-merqeni gördü. O, atın üstün­də­cə soruşdu:

– Sən kimsən? Burda nə gəzirsən?

Maday cavab verdi:

– Yetiməm, Ölönbirin oğluyam. Mənim Altayım yanğında od tutub yanıb. Arxa-xalqım yanıb kül olub. Mən də burda avara-sərgərdan qalmışam... Bir diş ət verin. Nə vaxtsa sənə yorğan-döşək salmağa da yaramaram?

– Ölönbirdən yaxşı oğul törəyər? Nə qədər ki böyü­məyibsən, səni öldürmək lazımdır.

Karalday belə deyib onu döyməyə başladı.

Yenə də Maday-Kara ayılanda özünü yanıb qaralmış oba­da gördü, oturub ağla­yan­dan sonra yenə də yuxarı qalxdı. Yaş gözlərində gölə dönmüşdü, burnunun suyu buz kimi donmuşdu:

– Kaş uca Kuday məni yaratmayaydı.

Boz atın yüyənindən tutub gedirdi; addım-addım gedirdi. Sonra Al-tayqa³ dağla­rı­nı aşdı, çayı keçdi. Kok-talay çayının o tayında yumruq boyda bir alaçıq görünürdü. Oradan yulün kimi burula-burula tüstü qalxırdı. O düşündü: “Nə ola, ola. Gərək ora ge­dəm”. Kok-talay çayını üzüb keçdi, yumruq boyda, baca­sından burula-burula tüstü çı­xan həmin alaçığa yaxınlaşdı. Alaçığın yanında göy bir inək böyürürdü. Qapının ağ­zın­da göy bir it uzanmışdı. Göy itin gözləri yox idi. Maday-Kara boz atını axura bağlayıb ala­çığa girdi. İçəri girib gördü ki, bir qoca ilə bir qarı oturub, onların da heç birinin gözü yoxdur. Ocağın üstündə bürünc qazan var, qaynayır. Qazanda ətlə piy bişir. Maday-Kara ocağın yanın­da oturmadı, durub qab götürdü, əti, piyi qoyub oturdu, yeməyə başladı. O, çox acmışdı, yeyib doydu.

Qoca qarıya dedi:

– Əti qazandan çıxart!

Qarı əli ilə axtara-axtara qab götürdü, əti qazandan çıxart­maq istədi; ət yoxdur. “Oy, kalak. Ət hanı?”. Qoca dedi:

– Ucu şiş mis maşanı mənə ver. Deyəsən, burda adam var.

Maday-Kara gedib astanada uzandı. Qoca mis maşanı gö­türüb onu yerdə tutdu, özünə tərəf çəkməyə başladı:

– Sən kimsən?

Maday-Kara cavab verdi:

– Evsiz-eşiksiz bir adamam, oğul olmaq istəyirəm. Yetim, atasız-anasız. Nəyimiz vardısa, hamısını qalan alıb apardı.

– Ey, kalak! Bizim oğlumuz olsan, işə yarayarsan. Bizə odun, su gətir.

Qoca belə deyib onu işə buyurdu.

Maday-Kara odun, su daşımağa başladı. Qoca dönə-dönə buyurmağa başladı:

– Bala, indi də ova get.

Qoca ok-sadakı çıxardıb ona verdi. Ox-yayı görən Maday-Kara soruşdu:

– Bunu neynirəm? Bununla nə vurmaq olar?

Qoca dedi:

– Get, gözünə nə görünsə, vur, gətir.

Maday-Kara oxdanı qurşağına keçirib üzüyuxarı – Ak-me­jelik tayqasına qalxdı. O, dayanıb baxmağa başladı: Koq-talay çayının qırağında qamışlıqda bir göy inək otlayırdı. Maday-Kara kaybırı qoyub yayı çəkdi, göy inəyi boynundan vurdu. Göy inək yıxıldı. O, inəyin buynuzlarından tutub sürüyə-sürü­yə alaçığın qapısına apardı. Maday-Kara inəyin dərisini soydu, ətini bürünc qazanda bişirməyə başladı. Ət, piy bişdi. O, əti qa­zandan çıxardıb qoca ilə qarını oyatdı:

– Ət yeyin. Bu, mənim ovumdur.

Qarı ilə qoca əti yeməyə başladılar. Qarı əti yeyəndə bir­dən qışqırdı:

– Kodok! Ah, dəhşət. Elə bil, bu, bizim sağmal inəyimizin ətidir. Sən gör kimi özünə oğul etmisən?

Qoca ona acıqlandı:

– Sus, arvad!

Onlar dinməz-söyləməz yeyib qurtardılar.

Səhər Maday-Kara saadaxı əlinə alıb Ak-mejelik tayqa­sına qalxdı. Ətrafa boyla­nıb gördü ki, şankalı bir qız qoca ilə qarının quyusundan su çəkir. O, kaybırı qoyub yayı çəkdi, su çə­kən qızın hörüyündən vurdu. Qızıl şanka qopub çayın qıra­ğına düşdü. Qız sıçrayıb suya düşdü. Maday-Kara cəld alaçığa qaçıb altın hörüyü qocaya verdi:

– Budur mənim qənimətim.

Qoca onu təriflədi:

– Çok! Çok! Mənim balam. Bu da lazımdır.

Qarı dedi:

– Sən kimi gətirib özünə oğul etmisən?

Qoca yenə acıqlandı:

– Sus, arvad! Qoy oğlum nə gətirir, gətirsin.

Səhəri gün Maday-Kara yenə də saadaxı götürüb Ak-me­jelik tayqasına yollandı. Altayın o yan-bu yanına baxıb hər yeri dolaşdı. Göy çayın bu tayında temir-terek vardı; ağac qupqu­ruy­du. O, evə qayıtdı. Qoca soruşdu:

– Bala, nə gördün?

Dedi:

– Heç nə görmədim.

Səhəri gün saadaxı əlinə alıb yenə də Ak-mejelik tayqa­sına üz tutdu. Heç nə görünmürdü. Umar-Timar-koq-talay ça­yından gözləri alışıb-yanan kürən atda (yalbış ərən at) bir nəfər çıxdı. O, dəmir qovağın ətrafında dolanıb baxırdı. Baxdı, bax­dı, sonra yenə də çaya girdi. Maday-Kara dedi:

– Bu, necə igiddir, bu, nə tamqadır! Mənim ox vurduğum qovağa baxır.

O, atın üstündə gedib baxdı: koq talayın düz dibində dəmir örqö vardı; qapının yanındakı axura Yalbış-eren at bağlanıb. Örqönün qapısı yoxdur. Maday-Kara kaybır oxu qoyub yayı çəkdi, Yalbış-eren atın nazik boynundan vurdu. Yalbış atın başı yalına düşdü. O, dəmir örqönü bir neçə yerdən dəlik-deşik edib içəri girdi; dəmir taxtda bir igid – təpəgöz arxası üstə uzanıb. Maday-Kara əlini onun üz-gözünə çırpdı. Onlar bir-birinin yaxasından tutdular; dəmir örqö alt-üst oldu. Yeddi gün arxaları yerə dəymədən vuruşdular; doqquz gün torpağa bat­ma­dan döyüşdülər. Üç günün tamamında Maday-Kara düşmə­nini göyün üçüncü qatına qaldırıb göy çölün ortasına çırp­dı, qa­bırğalarını təpikləyib sındırdı, yenidən bitişdi. Sümük bağ­ları dağılıb sonra yenidən bağlandı. Maday-Kara soruşdu:

– Ölməyə ruhu, tökülməyə qızaran qanı yoxdur. Mənə də öldürmək çətin­dir, sənə də çətin olacaq. Tez ol, de, tının har­dadır? Sənə ölmək asan olacaq, mənə də öldürmək.

Düşməni cavab verdi:

– Çəkmənin altına bax, doqquzuncu qatda sarı saplı bıçaq var. O bıçağı çıxart, ciyərimi, qarnımı yar. Mənim “köynəyi­mə” (qarın piyi) bürün, bağırsaqlarımı belinə bağla. Sənə güc lazımdır, gücün artacaq.

Maday-Kara dedi:

– Nə qədər ki, sağsan, adını söylə. Bir də de, görüm, har­dan gəlib, hara gedirsən?

O dedi:

– Yalbış-eren atlı Yam Yeekəm.

Maday-Kara çəkmənin altında doqquz qatı çevirib sarı saplı bıçağı çıxartdı, Yam Yeekin ciyərini, qarnını yardı, köy­nə­yini də qara daşın üstünə atdı; qara daş zəhərdən yanıb daha da qaraldı. Bağırsaqları qovağın üstünə atdı; qovaq kökünə qədər yanıb kül oldu. Ölmüş Yam Yeekin baş barmağı tərpən­di. Maday-Kara barmağı kəsib baxdı, orada dörd göz vardı. O, gözləri cibinə qoyub Koq-talay çayından çıxdı, əlində saadax evə gəldi. Ölön çadıra yaxınlaşdı, qoca ilə qarı arxası ocağa yat­mışdılar. Maday-Kara gözün ikisini qocanın, ikisini də qa­rının göz çuxuruna qoydu. Qoca dedi:

– Kalak-kokıy! Gözlərim Altayımı görür. Biz ölüləri di­riltdi, sönmüş ocaq alışdı.

Qoca ayağa qalxıb baxdı:

– Ölönbirin yetim, rəzil oğlu bizi diriltdi. Bizə Kudaylıq etdi!

O, silkindi, ağ saqqalı göründü. Bu adam xan imiş, qara başı ağarıb. Addım-ad­dım gedib Ak-tayqa dağını araladı; oradan mal-qara sürüsü ilə arxa-xalq çıxdı. Onlarla birgə yəhər qayışında ox-saadax olan ağ xallı at da çıxdı. Qoca atı tutdu, ölön çadırı o tərəf-bu tərəfə yırğaladı – gümüşü-qızılı örqö ol­du. Ay tərəf ay formasın­da, günəş tərəf də günəş formasında olur. O, Ak-Burxana çevrilib çaylar boyda çaxır çəkdi, dağlar boy­da ət doğradı, məclis qurdu:

– Qoy gələn oğulun şərəfinə, dirilməyim şərəfinə məclis qurulsun! Qoy arxa-xalq keyf eləsin!

O, yanaşı başqa bir qızıl-gümüş örqö də tikdirdi, gənc Ma­day-Karanı özünə oğul seçdi, dedi:

– Yeganə qızımı ona verəcəyəm¹.

Maday-Kara etiraz etdi:

– Məndən böyük olsa, böyük bacım olmalı, kiçik olsa, kiçik bacım olmalıdır.

Ak-Burxan dedi:

– Kuday bu qızı sənin üçün yaradıb; kirpiklərinizi bir biçib, göbəyinizi (kindık) bir kəsib.

O, tale kitabını (sudur-biçik) gətirdi, baxdı. Kitabda de­yilirdi ki, o, Maday-Kara onu – qızı özünə nokör etməlidir. Son­ra elə həmin kitabda deyilirdi ki, o, yüz il mühari­bə­yə getməli, sonrakı yüz ildə Erlikin yanında yaşamalı, sonra da evə qayıdıb dinc həyat sürməlidir. İndi o, alaçığın, obanın sahibidir. Altın-Tadi adlı qızı gətirib toy etdilər. Şən məclislər uzun sürdü.

Ak-Burxan dedi:

– Mənim bir oğlum vardı. O, Erliklə müharibə etdi, ona məğlub oldu. İndi o, ora­da (yəni Erlikin xanlığında) yaşayır. Onun adı Kan-eren (qırmızı-kürən) atlı Kaan-Burxandır.

Maday-Kara altmış beş düyməli qızıl çüm, üstündən dox­san doqquz düyməli qara zireh geyindi, araqay qara saadaxı çiy­nindən asdı, nəhəng almaz qılıncı belinə bağladı, oxdanı qur­şaq­dan asdı, qupquru ağac kimi nizəni əlinə aldı, ayağını üzəngiyə qoyub Meskey-boro atı mindi; üç dəfə əyilib qalxdı, yola düşdü. Maday-Kara öz-özünə deyirdi: “Gedim tək qaynımı xilas edim”. Saadaxın cingiltisi yerin təkində eşidilirdi, qara zirehin səsi göy gurultusuna bənzəyirdi. Göy gurultusu kimi guruldayır, dəmir kimi cingildəyirdi. O, gecənin qaranlığını yara-yara gedirdi, yer cəhənnəminin ağzına yaxınlaşırdı. Günəşli yerdəki sürü yerində dayansın, günəşsiz yerdəki sürü gün tut­ma­yan yerdə qalsın. Meskey-boro at silkinib Tas-kul oldu. Yudu-tas iki­il­lik pırtlaşıq tüklü dayçasını söyüd çubuğu ilə döyməyə başladı. O, öz dayçasını dəmir axura bağlayıb örqöyə girdi, gördü ki, böyük bacısı Altın-Yustük əyləşib. Maday-Kara soruşdu:

– Bu kimin alaçığıdır? Obanın xanı kimdir?

Altın-Yustük dedi:

– Bu oba zil qara-boz atlı Kan-Kokülündür. Ay yudu-tas, bəs sən kimsən?

Maday-Kara cavab verdi:

– Övladı olmayanlara kömək, düşməni olmayanlara qu­lam; Mən belə keçələm.

Altın-Yüstük soruşdu:

– Hansı xanın qulusan?

– Mən yetmiş yeddi qollu Yes-tayqa sahibi mərhum Ölön­birin quluyam. Ovda idim, yolu azmışam. İndi özüm çaşmı­şam, Ölönbirin oğlu Maday-Kara sağdır, ya yox?

Qadın dedi:

– Eşitmişəm ki, Maday-Kara artıq ölüb.

Maday-Kara soruşdu:

– Sizin əriniz Kuquldey¹ nə iş dalınca gedib?

Qadın qəzəbləndi:

– Sənə nə var? Adama belə sual verərlər? Öz yerini bil, bildin?!

Maday-Kara dedi:

– Sənin ərini soruşanda nə olar ki?

Qadın əlinə edrek alıb onu qovdu:

– Siz bir bu qoçaq tamqaya baxın!

Maday-Kara dilləndi:

– Sən belə zirək arvadsan, düşünürsən ki, Maday-Kara ölüb? Bəs Maday-Kara sağ olsa, nə edəcəksən?

Qadın dedi:

– Kan-Kokül gələr, ona hər şeyi deyərəm, sənin ayaq­la­rını kəsdirib başının yanına, başını kəsdirib ayaqlarının yanına qoyduraram.

Maday-Kara dedi:

– Ərini gözləyəcəyəm. Əlimə düşər!

Qadın: “Görəcəyəm, nə edəcəksən!” deyib yerindən də qalx­­madan onun dalınca tüpürdü. Keçəl alaçıqdan çıxıb Kan-Kokülün getdiyi yolda atını onun izi ilə sürməyə başladı. Qara meşə kimi bir sürü mal-qara gəlirdi; bərk səs-küylü camaat özü­nü arxadan yetirməyə çalışırdı. Budur, sürü gəlir, kişnəyir. Sürü­nün lap axırında zil qara atında yorğa yerişlə Kan-Kokül baş bar­mağını dodağına qoyub fit çala-çala gəlirdi. İy verən keçəl boz pırtlaşıq tüklü atının başını çevirib gözləyirdi. Kan-Kokül dedi:

– Bu, hansı tamqadır belə yolumu kəsib atımın başını gözləyir?

Yudu-tas cavab verdi:

– Atın madyandan, özün də arvaddan doğulmusan. Sənin nəyin məndən yaxşıdır?

Kan-Kokül qəzəbləndi:

– Vay tatay!¹ Tas tamqa! Yaxına gəlmə! İrinli-kirli!

Maday-Kara bir az uzaqdan gedə-gedə dedi:

– Qəzəblənmə, örökön², dayan, dayan, Kan-Kokül, qovub apardığın bu mal-qara ilə camaat mənim olacaq!

– Bu uçub sürünən tamqa bizdən niyə əl çəkmir?

Kan-Kokül belə deyib doqquz öküz dərisindən olan şallaqla yudu-tası vurdu. Yudu-tasın tulak¹ kürkü parça-parça oldu, onun ağrı bilməyən bədəni ağrıdı, acı bilməyən adam acı çəkdi. Tas atın üstündəcə Kan-Kokülün yaxasından tutdu. Kan-Ko­kü­lün əli əsdi, onlar atlardan üzüqoylu yerə dəydilər, bir-birinin yaxasın­dan, çiyin­lə­rin­dən tutub vuruşmağa başla­dılar. Maday-Kara düşmənini göyə qaldırdı, ağ buludların ara­sında fırladıb yerə elə çırpdı ki, yerin bir qatı dağıldı, o yana, bu yana baxıb gördü ki, zil qara at qaçır; göy səmadan aşağıda, ağ buludlardan yuxarıda yel kimi gedir. O, oxdandan bir ox çıxartdı, yaya qoyub atdı, atın boynundan dəydi. Sonra Cidu-tas² cəld böyük bacısının alaçığına qaçdı, atı axurun yanına buraxıb alaçığa girdi. Qadın soruşdu:

– Hey! Cidu-tas, niyə belə sevincək qayıtdın?

Cidu-tas dedi:

– Maday-Karanı Kan-Kokül öldürüb.

Qadın edreklə onun başına-gözünə döyməyə başladı:

– Nə danışırsan, Cidu-tas? Niyə Maday-Karanı xatırla­dırsan, o ki çoxdan ölüb.

Maday-Kara silkinib öz donuna girdi, dedi:

– Niyə mənə həmişə qara torpaq arzulayırsan? Nə vaxt eşitmisən ki, ölmüşəm?

Maday-Kara bacısını tutub yanan tonqalın alovuna atdı. Temir-terekdən sıbıska düzəldib çalmağa başladı. Göydə Uç-Kurbustan, yerdə Erlikin obası onun çalmağını aydınca eşi­dirdi. Erlik dedi:

– Qalın tiken aralda³ yaşayan Kok-bukaya de ki, o bacar­ma­sa, mən Madaya qarşı yüz çulmus göndərəcəyəm. Yüz çul­mus da onu dəli edib tikendə yaşayan göy buğanın üstünə gətirəcək.

Elçi gəlib hamısını dedi. Kok-buka iki qabaq ayaqları ilə tiken-arala qum atdı. Onun atdığı qum xan ordusuna (xan çerü) çevrildi. Xan ordusu bütün yer üzünü aldı. Maday-Kara vuruş­mağa başladı. Qabağa gedib altmış bahadırı, geriyə gedib əlli igidi qılıncdan keçirdi. Baş barmaq boyda ət yerə düşdü, igid ordusuna çevrildi. Bir qaşıq qan sıçradı, nəhəng döyüşçülərə çevrildi. Maday-Kara oxuya-oxuya kəsib tökdü. Onun nəğ­məsini göydə Kuday, yerdə Erlik eşidirdi. Erlik dedi:

– Kok-bukaya nə oldu? Maday-Kara niyə belə bərkdən oxumağa başladı?

Meskey-boro at Madayın qulağına pıçıldadı:

– Saadakı hazır saxla. Bir cəhdlə (yaya teb) üstümdən yə­hərlə birlikdə düş. Yerə uzananda göy buğanın alnındakı fin­can boyda ziyili görəcəksən. Hədəfi vura bilməsən, mütləq öləcəksən. Vura bilsən, qələbə bizimdir.

Maday-Kara oxu çıxardıb yaya qoydu. Yəhərdən aşıb düş­dü. Yəhər atın qarnına dəydi. Meskey-boro at göyə qalxdı. Or­dunun tən yarısı dayanmadan gülməyə başladı. Deyirdilər ki, ölməz, amma budur, öldü. Maday-Kara uzanıb göy buğanın al­nındakı fincan boyda ziyili gördü. O, ziyili nişan alıb atdı. At­dı­ğı oxdan alov çıxdı, baş barmağının altından tüstü qalxdı, bu oxla qara ziyili dibindən qopartdı. Maday-Kara necə vurduğu­nu xatır­layırdı, amma sonra nə baş verdiyi yadında deyildi. Göy buğanın nəriltisi göyün yeddinci qatında eşidilirdi. Göy buğa azca qalxıb Maday-Karanın üstünə yıxıldı. Onun əməlli əti-yağı vardı. Yerə səpələnmiş ordu qara kömürə dönmüşdü. Sağ qalan yox idi. Meskey-boro göydən düşdü, Maday-Karaya baxıb gördü ki, göy buğa onun üstünə sərilib. Onun təkcə ba­şının ortası görünürdü. O biri tərəfdən baxdı, yalnız iki ayağı görünürdü. Maday-Karanı qurtarmağın yolunu düşünə bilmir­di. Meskey-boro silkindi, qara zireh geymiş igid bir bahadıra çevrildi, birtəhər Madayın qara qılıncını çıxartdı. Eninə doğra­mağa başladı; göy buğa eninə parçalandı, uzununa doğradı, uzu­nuna parçalandı. Maday-Karanı birtəhər onun altından dar­tıb çıxartdı. Maday-Kara nəfəsi gedər-gəlməz oradan çıxdı, doqquzgözlü tütəyi çalmağa başladı.

Erlikin döyüşçüləri dedi:

– Kok-buka məğlub oldu. İndi necə qurtulaq?

Erlik yüz çulmusu irəli verdi. Yüz çulmus yulqek¹ ilə bir­gə çıxdılar. Meskey-boro at dedi:

– Erlik bihuşdarı ilə birgə yüz çulmus göndərib. İndi gedib Erlikin dəmir örqö­sün­də yaşamaq lazım gələcək. Uca Uç-Kur­bustanın əmridir; yüz il Erlikin torpağında ya­şa­malısan, sənin ağlın başında olmayacaq, bunu bilməyəcəksən. Erlikin alaçı­ğına gə­ləndə yaddaşın qayıdacaq. Onda məni yadına sal. Mən çuqun qapıların (çoy eşik) yanında olacağam.

Meskey-boro at Madayla vidalaşıb göyə qalxdı, Ak-Çol­mon (Venera) ulduzuna ya­pışdı.

Maday-Kara yenə də doqquzgözlü tütəyi çalmağa başladı. Qaranlıq dünyadan yüz yulqek-çulmus çıxdı. Yüz çulmus nəğ­mə oxuya-oxuya, qəhqəhələrlə çıxdı. Onlar Madaya dedi:

– Sən bizə yoldaş (ure nokör) olacaqsan.

Onlar əllərini irəli uzadıb dedilər:

– Bizə qardaş olacaqsan!

Böyük çulmus əlinin içinə tüpürüb Maday-Karanın üzünə bir şillə vurdu. Maday-Kara huşunu itirdi. Onu qaranlıq dün­yaya apardılar, çuqun örqöyə çatdılar. Çuqun örqönün qapısı qıfılla bağlanmışdı. İçəri girəndə gördü ki, orada kef məclisi qurulub, çalıb-oynayırlar. O, özü oynamağa başlayanda huşunu itirdi. Oynayanda özünə gəlib gördü ki, özü kimi bir gənc oğ­lan yanında durub soruşdu:

– Sənin adın nədir? Hardan gəlib, hara gedirsən? Atan-anan kimdir?

Həmin gənc cavab verdi:

– Yer üzündə obası olan Ak-Burxan mənim atamdır. Mən qırmızı-kürən atlı Kan-Burxanam. Erlikin obasına necə düşmü­şəm, neçə il keçib, bilmirəm.

Maday dedi:

– Onda məndən uzaqlaşma. Kuday yüz il Erlik torpağında yaşamağımı buyurub.

Maday belə deyib yenə huşunu itirdi. Sonra yenə özünə gəlib gördü ki, Erlikin yeddi qızı ilə oynayır. Ayılanda Erlikin kiçik qızı Erke-Kara ilə danışmağa başladı, başa düşdü ki, artıq əlli il ötüb. Qızlarla oynayanda kiçik qızla ayrıca oynayırdı. Erke-Kara danışmağa başladı:

– Sən buraya işıqlı dünyadan gəlmisən, qansız, cansız de­yilsən. Mən səninlə necə yaşayaram? Bizim yeməyimizi yeyə bilmərsən, içdiyimizi içə bilmərsən.

Maday-Kara dedi:

– Necə yemək olsa, yeyib-içərəm.

Yemək qoydular, qapqara yapışqan kimi. O, doyunca ye­yib dedi:

– Mən sənin qapqara yapışqan kimi yeməyini yeyərəm. Am­ma Meskey-boro atımı görəndə arzum dəyişir. Gözümə nə görün­sə, öldürmək istəyirəm. Qara-qura fikirlərə düşürəm. Mə­nim Mes­key-boro atımı buraya buraxmayın! Onu lap uzağa qovun! Biz iki canda bir bədən olacağıq. Mənə söz versən, səni atandan istəyərəm.

Qız qara ilan kəmərini, ilan qaşlı üzüyünü ona verdi. Erke-Kara qara tajuurda çaxır gətirdi. Maday-Kara qara ilan kəməri belinə bağlayıb ilan qaşlı üzüyü barmağına taxdı, çaxır dolu qara tajuuru əlinə alıb ikitaylı qapını açdı, Erlikin qara örqö­sünə daxil oldu. O, qara örqöyə daxil olanda gördü ki, Erlik öz qara taxtında oturub. Onun saq­qa­lı iki arkaya¹, bığları üç ar­kaya bənzəyirdi.

Maday-Kara çaxır dolu qara tajuuru Erlikin qarşısına tutdu, qara çöqöçöyə tö­küb verdi, dedi:

– Döysən, sənə qarşı gələcəyəm, qısqırtsan itin olacağam.

Qoca Erlik dedi:

– İşıqlı dünyadan gəlmiş insan, qaranlıq dünyanın insanı ilə bir alaçıqda necə yaşayacaqsan? Əlli ildir qaranlıq dünyanın yeməyini yeyib içdiyini içirsən.

Maday-Kara dedi:

– Eybi yoxdur (kem yok), belə bir yerdə yaşamaq olar. Bura salamat yerdir.

Maday-Kara belindən qara ilan kəməri açdı, barmağından ilan qaşlı üzüyü çıxarıb ona göstərdi:

– Biz bir-birimizin sözünü almışıq.

Qoca Erlik çaxırı alıb içdi, dedi:

– İndi alaçıq tikin. Mən yedim də, içdim də.

Maday-Kara dedi:

– Amma bir şərtim var: Mənim Meskey-boro atımı bura buraxmayın. Onu görən kimi ağlıma qara-qura fikirlər gəlir. Canlı nə görürəmsə, öldürmək istəyirəm.

O, Erlikin qara örqösündən çıxdı. Qara örqödə məclis qurub toy etdi. Məclis qurulanda Erke-Kara qızın saçlarını hör­dülər. İgid altmış ayaqlı qara taxta çıxdı. O, Erke-Kara qızı si­nəsinə sıxıb uzandı, qara ayı dərili yorğanı üstünə çəkdi. Ya­nında uzanmış arvadı soruşdu:

– Meskey-boro atı minsəm, nə olar?

– Əşi, o bizdən nə qədər uzaq olsa, bir o qədər yaxşıdır. Meskey-boro atı minsən, qabaq ayaqları yerdən üzüləcək, arxa ayaqları yel kimi gedəcək, uca-uca dağların uca­lı­ğı­nı, dərin-dərin çayların dərinliyini bilməyəcəksən. Meskey-boro atı minsən, istədiyin yerə mütləq gedib çatacaqsan. Qisas almağa getsən, müt­ləq qalib gələcəksən. Arvad, nəyə görə söhbəti Mes­key-boro atdan saldın? Yoxsa o burdadır? Axı, dedim ki, onu qovun get­sin. Çoxdan yadımdan çıxıb. Niyə onun barə­sində danışmalıyam.

Maday-Kara belə deyib qara taxtdan sıçrayıb qaçdı, amma birdən dayandı, gəlib bir də uzandı.

Arvadı dedi:

– Elə-belə dedim, əzizim.

– Meskey-boro atı buradan qov!

Maday-Kara sözünü deyib ayı dərili yorğanı başına çəkdi, yatdı. Arvadı dedi: “Gedim altı bacımın yanına, birlikdə oyna­yaq”. Arvad yerindən qalxıb qara çuqun örqönün qıfılını açdı. Meskey-boro atın yüyənindən tutub örqöyə apardı. O, Meskey-boro atı minib qaranlıq qara çölə yollandı. Yel kimi çapırdı; iki gecə suyu bulan­dır­ma­dan yol getdilər. Atın qabaq ayaqları sanki havada rəqs edir, qulaqları aramsız şək­lə­nir­di. Qara du­man görünürdü. Bir az da getmək istəyirdi, amma yadına düş­dü ki, artıq doq­quz gün keçir. Dedi:

– Ba çaaldı (təxminən, müsibət olacaq!)! Lap çox sürdüm. Ərim hirslənməsə yaxşıdır!

Arvad tez alaçığa qayıtdı. Çatan kimi qara örqönün qıfılını açıb keşikçilərə dedi:

– Meskey-boro atı burdan qovun!

Arvad piyada geri döndü, gəlib Maday-Karanın qoynuna girdi. Əri dedi:

– Bu yeddi gündə sən hardaydın?

Arvadı cavab verdi:

– Altı bacımla oynayıb gəldim.

Maday-Kara hirsləndi:

– Mənə yalan demə! Hansı kişinin yanına getmişdin? Təzə tapdığın ərinin adını mənə de. Tez ol!

Arvadı dedi:

– Kalak koron! Səndən başqa ərim yoxdur. Mən heç bir yerə getməmişdim.

Maday-Kara qara ilan şallağı götürdü, arvadı Erke-Kara­nın iki hörüyündən tutub onu şallaqlamağa başladı. Arvadı ağ­laya-ağlaya, qışqıra-qışqıra uzağa qaçmağa çalı­şır­dı. Onun çi­yin dərisi qarnı ilə, qarın dərisi çiyni ilə bir olmuşdu. Erke-Ka­ra döyül­mək­dən öləcəkdi. Onun qarnından axan qan soyu­muşdu. Arvad dedi:

– Atam, qara Erlik! Məni onun əlindən al!

Səbri tükənmiş qoca Erlik qara örqödən çıxdı, dedi:

– Kalak koron! Uşaqlar, bəsdirin! Sizə nə olub?

Maday-Kara dedi:

– Doqquz gündür mən bu qara taxtda tək yatıram. Sənin tərifli (yakşi maktalu) qızın budurmu? Yəqin məndən yaxşı ər tapıb. Qoy desin. Qoy tapdığı əri gəlib onu mənim əlimdən alsın. Sən öz qızını neçə kişiyə ərə verirsən?

Arvadı Erke-Karanın ölüm saatı çatmışdı (ölör yobi yedi­bert).

Erke-Kara dedi:

– Eşidəndə ki, Meskey-boro dayanmadan yorğa çapır, istədim onu bir az minib çapam. Ona görə də doqquz günün necə keçdiyini bilməmişəm. Geri qayıdanda onu çuqun örqö­dən buraxdım. Bəyəm Meskey-boro indi burdadır?

Maday-Kara dedi:

– Mən sizə dedim ki, ona burada gəzməyə imkan vermə­yin, qovun getsin. Gö­rü­nür ki, siz ikiniz atı xəlvətcə örqöyə gə­tirib minirsiniz. O burdadırsa, o atı mənə verin!

Qoca Erlik çuqun örqönün qapısını açanda gördü ki, Mes­key-boro qapının yanındadır. Qoca Erlik atı gətirib ona verdi:

– Kalak koron! Dalaşmayın! Budur Meskey-boro durub. Al, tut onu.

Maday-Kara yalnız indi Erlikin qızı Erke-Karanı buraxdı. O, Meskey-boronun yüyənindən tutdu, altmış altı düyməli qızıl çüm, üstündən doxsan doqquz düyməli qara zireh geyindi, oxdanı qurşağına, qara araqay kamanı çiyninə keçirtdi, almaz kimi parıldayan ağ qılıncı belinə bağladı, ayağını üzəngiyə qo­yub üç cəhdlə yerindən tərpən­di. Sonra doqquz öküz dərisin­dən olan qamçısını əlinə aldı, atı o tərəfə-bu tərəfə, sağa-sola fırlayıb həndəvərində qarğa belə dolaşmayan bomboz çöllə yel kimi çapmağa baş­ladı. Qara zirehin səsi göy gurultusuna, qara araqay saadaxın səsi Altay-Xanqayın səsi­nə bənzəyirdi. Erlik bəyin obasında, adamları arasında çaxnaşma düşmüşdü. Qara zirehin səsindən fəlakət üz vermişdi. Erlik bəy danışmağa başladı:

– Biz onu necə aldadıb öldürə bilərik?

Maday-Kara atı yel kimi çapa-çapa gəlib Erlikin ikitaylı qapısının astanasına çatdı, dedi:

– Tez ol, çıx, Erlik!

Erlik qara örqödən çıxdı. Maday-Kara dedi:

– Tez ol! Bay¹ təkərləri arabaya qoş! Sapsarı zəmidə yorğa çapaq.

Erlik bir-birinin ardınca doqquz qara öküzü arabaya qoşdu. Sapsarı zəmi boyunca çapmağa başladılar. Maday-Kara doqquz­gözlü çoquru çalmağa başladı. Doq­quz­gözlü qızıl çoqurun səsini göydə uca Uç-Kurbustan da eşitdi. Uç-Kurbustan Kuday qızıl kitaba (altın sudur) baxdı; Maday-Karanın Erlikin torpağında yüz il yaşamaq müd­dəti artıq başa çatıb, vaxt ötüb, Maday-Kara işıqlı dünyaya çıxmalıdır. Qoy Maday-Kara nə arzu edirsə, alsın, qoy o, həmişə qalib gəlsin. Uç-Kurbustan ona belə xeyir-dua verdi. Maday-Kara oxdandan bir ox götürdü, kamana qoyub atdı, Erlikin doqquz qatlı çuqun qalasını (şibə) darmadağın etdi. O, bay təkərli arabanı da oxla vurub dağıtdı. Doq­quz qara öküz bir-birinin yanına yıxıldı. Maday-Kara atı yel kimi çapıb gözdən itdi. Erlikin obası qırmızı dumana büründü. Elə qapqara qatı duman çökdü ki, heç atın qu­laq­ları da görünmədi. Erlik bilirdi ki, onun doqquz qatlı çuqun qalası dağılıb. Amma diqqətlə ba­xanda gördü ki, təkcə doqquz qatlı çuqun qala yox, həm də onun bay təkərli qara arabası da sınıb, arabaya qoşulmuş doqquz öküz yerə sərilib, buynuzları da torpağa batıb. Erlik diqqətlə qulaq kəsildi; ay-günəşin parladığı yer üzündə Maday-Karanın nərəsi eşidilirdi. Maday-Kara qışqırırdı:

– Qoy doqquz qara öküzü bay təkərli arabaya qoşsun, qoy ay-günəşin parladığı yer üzünə çıxsın. İşıqlı dünyada yorğa çapaq.

Erlik dedi:

– Kalak-koron! Mən çıxa bilmirəm!

Qoca Erlikin qışqırığı eşidilirdi.

Maday-Kara bağırdı:

– Qoy Meskey-boronun, ya da mənim adımı çəkməsin. Adımı çəksə, gördüyü bu fəlakətdən də pis olacaq.

Erlik qışqırdı:

– Kalak-koron! Çıxmayacağam! İşıqlı dünyada qoy sənin arzuların çin olsun. İstədiyini al!

Qoca Erlik beləcə dayanıb xeyir-dua verdi, onu uğurladı. İndi Maday-Kara da­ya­­nıb baxmağa başladı (bolqonıb dur­qa­cın), gördü ki, işıqlı dünyaya onunla birlikdə qırmızı-kürən at­da Kan-Burxan, ağ-mavi atda Müüs-binin¹ oğlu Şuurqatı da çıxdı. Üçü birgə evə yollandılar. Sağ-salamat öz Altaylarına gə­lib çıxdılar. Atası Ak-Burxan, anası onu sevgi ilə qarşıla­dı­lar. Dərdli Ak-Burxan sevindi:

– Ölən igid dirildi, sönən ocaq alışdı.

Ak-Burxan Meskey-boro atın qabaq ayaqlarını qucaq­layıb ona dualar etdi:

– Bircə Meskey-boro atın sayəsində siz oradan çıxdınız!

Çaylar boyda şərab çəkdilər, tayqa boyda ət doğradılar:

– Qoy yeddi il çalıb-oynayaq, doqquz il toy olsun.

Maday-Kara qayıtdı. Həmişəkindən də böyük toy etdilər; hər yerə xəbər saldılar, xanların hamısı yığışdı, yeyib-içdilər. Yeyib piylənmiş arıq itlər yerlərindən qalxa bilmirdi, hürüyür­dülər, arıq kişilər o qədər kökəlmişdilər ki, dura bilmirdilər, deyinir­di­lər. Doqquz il toy, yeddi il çalıb-oynamaq tamam ol­du. Maday-Kara odun-ocaqlı yer ta­pıb camaatı ilə birgə yurd saldı, sürülərini göy otlaqlı yerdə saxladı, dedi:

– Hə, indi də qisas vaxtıdır, düşmən var!

Maday-Kara Meskey-boro atını yəhərlədi, araqay yəhəri qoydu, qara kamanı çiyninə keçirtdi, ağ almaz qılıncı belinə bağ­ladı, Meskey-boro ata minib yola düşdü. O, üç Altayın qovşağına çatdı. Üç Altayın qovşağında atların nəfəsi sanki du­mana, insan­la­rın üzü qırmızı alova bənzəyirdi. Atın üstündə gedəndə gördü ki, altmış qatlı ağ xalı göndərilib, altmış ayaqlı qızıl masa qoyulub, yüz igid qolları üstündə yüz tajuur çaxır tu­tub, yüz dəliqanlı nəğmə oxuyur, yüz igid Maday-Karanı qar­şı­layırdı. Yerə batırılmış qızıl axur vardı. Qızıl axurun ya­nında altmış bahadır gözləyirdi. Maday-Kara dedi:

– Atanızın başı, ananızın döşü! Hərgah siz məni keçmiş günlərdə sayıb hörmət etsəydiniz, mən də öldüyüm gün sizi sayıb hörmət edərdim. Sənin çəkdiyin bu çaxırı qoy inəklər içsin, yığıb doğradığın bu əti də qoy itlər yesin.

O, atdan cəld sıçrayıb yerə düşdü, üçillik dana dişindən olan şallağı əlinə alıb üç qardaşın – Aqılday, Karalday, Saral­da­yın hörüklərindən tutdu, bir-birinə bağlayıb döyməyə başladı:

– Qabaqlar mən yetim, ac-yalavac gəzəndə siz məni necə döymüşdünüz?

Maday-Kara üç qardaşı şallağın altına salmışdı. Onların al qan içində olan bədənləri taqətdən düşmüşdü, ağ sümükləri görünürdü. Elə bil onların ölümü çatmışdı (ölör dınına). Üç qar­daşın bədənində qopartmağa ət, axmağa qan qalmamışdı, şallağın altında taqətdən düşmüşdülər. Yalnız indi Maday-Kara Aqılday, Karalday, Saralday qardaşlarını buraxıb dedi:

– Üç qardaş, ejikçim¹ olun!

Maday-Kara sağ-salamat Altayına gəldi. Mal-qarasını ot­lağa buraxdı, obasını öz yerində (terçe) ağırladı. Sürüsünü göy otlaqlara tərəf sürdü. Obası ilə birgə odun-ocaqlı yerlərdə yurd saldı. Müharibə ona yavuq düşmədi, özü də müharibəyə get­mədi. Varı-dövləti aşıb-daşdı, erdine (mal-qara) sahibi, xeyir­xah, müdrik bir xan oldu.