Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi

V bosqich. Guruh a’zolari baholanadi.
Fe’l va unga xos grammatik kategoriyalar. Fe’l yasalishi. Fe’l yasovchi affikslar taraqqiyoti
I bosqich. Talabalar 2 ta kichik guruhlarga bo‘linadi va har bir guruhga quyidagi tarqatma material tarqatiladi. Talabalar fe’llardagi shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslaydilar.
Shaxs-son kategoriyasi
Birlik Ko‘plik
I
II
III
Chuvash tilida:

Birlik	Ko‘plik
I.	I.
II.	II.
III.	III.

Qumuq tilida:

Birlik	Ko‘plik
I.	I.
II.	II.
III.	III.

Ozarbayjon tilida:

Birlik	Ko‘plik
I.	I.
II.	II.
III.	III.

Turk tilida

Birlik	Ko‘plik
I.	I.
II.	II.
III.	III.

II bosqich. Kichik guruhlarda quyidagi tarqatma material muhokama qilinadi va to‘ldiriladi.
Zamon kategoriyasi
1. O‘tgan zamon fe’llari
a) aniq o‘tgan zamon shakli -di: _______________________________
b) uzoq o‘tgan zamon shakli –gan: _____________________________
d) o‘tgan zamon hikoya shakli -(i) b: ___________________________
e) o‘tgan zamon davom fe’li -a(r)-edi, (-mas-edi):___________________
2. Hozirgi zamon fe’llari
a) aniq hozirgi zamon shakli -yap; -yotir,-yotib: ______________________
b) hozirgi- kelasi zamon shakli: a, -y:______________________________
3.Kelasi zamon shakllari
a) aniq kelasi zamon shakli –ajak//-yajak: __________________________
b) kelasi zamon maqsad shakli -moqchi: ___________________________
d) kelasi zamon gumon shakli:-r,-ar: _____________________________
III bosqich. Guruh a’zolari baholanadi.
Adabiyotlar
1. Абдурасулов Ё. Туркий тилларнинг қиёсий-тарихий грамматикаси.
-Тошкент, 2009.
2. Рафиев А. Туркий тилларнинг қиёсий-тарихий грамматикаси. -Тошкент, 2004.
3. Dadaboyev H., Xolmanova Z. Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi.-T., 2015.
4. Исследование по лексике и грамматике тюркских языков. –Т.: Фан, 1980. -148 с.
3-amaliy mashg’ulot
MAVZU. Turkiy tillarning sintaktik xususiyatlari. So‘z birikmasi va gap yuzasidan amaliy ishlar bajarish. Turkiy tillarning leksik taraqqiyoti. Turkiy tillar va xitoy, arab fors-tojik va rus tillarining o`zaro qiyosiy tahlili
REJA:

1. 
   Agglyutinativ tillarning xususiyatlari.
   
2. 
   Turkiy tillarning o`ziga xos morfologik xususiyatlari.
   
3. 
   Turkiy tillarda so`z tarkibi.
   
4. 
   Turkiy tillarda yordamchi so`zlar.
   
5. 
   Turkiy tillarda so`z yasalishi masalasi.
   

Mavzu bo`yicha tayanch atamalar: agglyutinasiya, morfologik o`ziga xosligi, so`z tarkibi, ko`makchi, bog‘lovchi, yuklama, so`z yasalishi.
Topshiriq: So‘z turkumlarini tahlil qilish, ularga xos morfologik belgilarni umumlashtirish.
Turkiy tillarning leksik taraqqiyoti
I bosqich. Kichik guruhlarda quyidagi jadval to‘ldiriladi va muhokama qilinadi.

Turkiy tilar leksikasi
Oʻz qatlam	Oʻzlashgan qatlam

Turkiy tillarning sintaktik xususiyatlari. So‘z birikmasi va uning turlari
I bosqich. Talabalar 2 ta kichik guruhlarga bo‘linadi va har bir guruhga quyidagi tarqatma materiallar muhokama qilinadi.

So‘zlarning o‘zaro grammatik birikishi teng va tobelik asosida yuz beradi.
1. Teng bog‘lanish – ikki so‘zning o‘zaro teng munosabatlar asosida birikishi: boshq. dalala ve qalala “dalada va shaharda”, chuv. verman ve šur “o‘rmon va botqoq”. Teng bog‘lanish o‘zaro teng bog‘lovchilar yoki sanash ohangi yordamida yuzaga keladi.
2. Tobe bog‘lanish – bir so‘zning boshqa so‘zga tobelik asosida bog‘lanishi: no‘g‘. kelgen adam “kelgan odam”, tat. kyočle keše “ kuchli odam”. Tobe bog‘lanish ikki qismdan iborat bo‘ladi: tobe qism va hokim qism. So‘roq bog‘lanib kelgan qism hokim, so‘roqqa javob bo‘lib keluvchi qism tobe qismdir: qoz. kök (qanday?) orman, xak. naŋmırlığ (qanday?) kün; turkm. otluq (qanday?) meydan.




II bosqich. Kichik guruhlarda quyidagi tarqatma material muhokama qilinadi.


III bosqich. Talabalar 2 ta kichik guruhlarga bo‘linadi va quyida keltirilgan matnlar asosida turkiy tillarga xos umumiy va farqli jihatlari izohlanadi.
Turkman tilida
Yamana sabır eyle,
Yahşıya şükür eyle,
Yüreğinde olmayan şeyi dile getirme,
Yahşı söz bulamazsan susara kotur.
****
Nuh Peygamber, nazar eyle bir nefes,
Ömrünü beyhude geçirdim-abes,
Zekeriya Peygamber, ya Hızır, İlyas,
Kovus,Kıyas, Musa, İmran, şifaber!
*****
Evvel Ademindi dünya,
Bu dünyayıe kipgeçti…
Öz devrinde Nuh peygamber,
Neccarişin tutup geçti.
*****
…Cennet içre dirigiren,
İdris köynek dikip geçti.
…Yunus balığın karnında,
"Ente subhan" okup geзti. (Мahtumkulu )
Yoqut tilida
Ұшұр тауларының орманды алқаптары мен сай־салаларыда аӊ аулап‚бұғы ѳсіріп ѳмір сүретін Эвенкі елінде Седюк деген атақты аңши болды̣ .Ол кѳз жазбайтың ізшіл, құралайды кѳзінен ататын мерген, аюмен алысудан тайынбайтын жаужүрек адам еді.
Aмур мен жақұттың кѳптеген кѳпестері мен алыпсатарлары Седюк қартты жақсы білетін. Ѳйткені одан қыруар ақтиын терілерін сутеген алып, оған ѳздерінің темекі, шай, щыт, бѳз сияқты бұйимдарын қымбатқа сататын.
Cедюк ақсақал соңғи үш жылдан бері аңды жеке ауламай,жанына кѳңілдес бір адамының Уйбанча деген баласын серік қып алғанды. Бала жігіт күткен үмітін ақтап,елгезек, сенімді серігі боп алды. Cуыққа шыдамды, тайга ішіндегі ұзақ сапарға тѳзімді, әрі мерген болған соң қарт оны туған баласындай жақсы кѳріп, аялайтын еді. (Н. Якутский “Алтын жылға”)
Gagauz tilida
Bir adamin kumisi çingenäymiş. Komuşu yaşarmişlar. Bir uvşam kumi duyêr, ani sadiзlarda kurmalari firindan зikarmişlar. Deer karısına:
- Bän seni şindi koolaycam. Sän da dooru saadıçların sobasının aardına kaçasin. Bir gыrыltы bir patırdı: çingenä ardina. Çingenäyka yollanêr dooru saadıclarin içerinä .
-Tutarsam ȍldыrecдm! –baararmış çingenä.
- Dur ba, yapma! Olmaz!- durgudêr saadıcı. - Te buyur sofraya,otur, uslan!
Sofranin ortasında bir trpsi kıırma varmış .Çingenä oturêr sofraya, karşısina da saadıcı oturêr. Çingenä hızlı iyer kendi tarafından kıırmaları da, karısına bakarak deer: - Seni tutaydım kafanı te bȍlä kıvradacêydım! –bu laflarlan tepsinin dolu tarafını kendisinä çevirer.
- Brak kıvratma! –deer saadıcı, tepsii geeri çevireräk.
Qirg‘iz tilida
Шұбырып барады …Шұбырып барады…Бәрі де қалаға қарай кетіп барады…Жаяуы да… Көліктісі де… Топ-топ бодып жол ұстінде отырған аш қарғалар қарқылдап‚ дүркіреп ұшып кетеді…Олардыӊ ұшқан жерінен көтерілген‚ кул секілді сұрғылт шаӊ баяу ғана қалықтап келіп қайта қонады. Айнала төӊірек құлаққа ұрған танадай тағы да жым-жырт бола қалды. Шаӊытып мұнарланған кеӊ ‚ыстық аспаннан жалын лебі теуіп тұр. Қапшық арқалаған шаруалар жаӊа сары жөке тиеген арбамен ақатарласа жұріп келе жатты. Жөкеніӊ устіндесында басында ақ киіз қалпағы бір арбакеш отыр. Оныӊ көйлегініӊ омырауы ағытулы‚ тамыры білеуленген мойнынан тер солғалап ағып келеді.
-Қай ауылдікісіӊдер?- деп, жөн сұрады ол жаяулардан.
-Жоғарғы Ашты аулынікіміз,- деп жауап берді жаяуларидыӊ бірі.- Ал өзіӊіз қай ауылдікісіз?
-Ушелінікіміз… Әӊгіме сонымен тоқтап қалды. Арбакештіӊ арт жағында төрт-бес жасар бір бала отыр. Ол ыстықтан әбден қалжыраған. Маужыратып қалғыта бастаған ұйқыдан сергігісі келгендей, ол көзін бақырайтып аша туседі, бірақ ауырлаған қабағы ырыққа көнбей, көзі жаймен ғана жұмылып, еріні ашылып, кішкентай ақ тістері көрінеді.(Әxмет Фәйзи. „Тоqay” romanidan)