TÜrkməN ŞEİRİ antologiyasi (XVII – XIX əsrləR) Bakı – 2011

QALMADI
Adəm oğlu, burda qoymazlar səni,

Səndən əzəlkilər keçdi, qalmadı.

Min cilvə eyləyib ömrün gülşəni,

Hər güldə bir qönçə düşdü, qalmadı.

Kimlər ağlayadı, kimlər gülədi,

Ağlayanlar ölənləri bilədi,

Nə kasədir, nobat-nobat gələdi,

Hər kəs öz nobatın içdi, qalmadı.

Baylar, füqəralar, gədalar, şahlar,

Əcəb sahib xüruc gözəl paşalar,

Nə fərqi, qocalar, gənclər, uşaqlar,

Hamını qara yer qucdu, qalmadı.

Xumar, ala gözlü, qaşı qələmlər,

Cana odlar salan dərdü ələmlər,

Əl-ayağı tər xınalı sənəmlər,

Zinətindən bir-bir düşdü, qalmadı.

Şahbəndə, nizamla sən yol yarağın,

Ömrün rövşən olub yansa çırağın,

Bir köhnə rəbatdır gedəcək cayın,

Səndən əvvəl gələn keçdi, qalmadı.

BƏHRAMIN TƏRİFİ
(«Şah Bəhram» dastanından)
Bir xuda dilində idi

Gecə-gündüz, sübhü şamı.

Yeddi iqlim, İran, Turan

Hökmündə idi tamamı.

Camalı misli-afitab,

Görənlərin bağrı kabab,

Sağ əlində badeyi-nab,

Sol əlində dolu camı.

Qulluq edər aləm, cahan,

Özü adil, hökmü rəvan.

Ali himmət, müşkil açan,

Sözləsə şirin kəlamı.

İran ölkəsini sarıb,

Aldı ləşkərin sındırıb,

Aləm-cahan baş endirib,

Əflatun verdi salamı.

Dad etsəydi bir biçarə,

Eylərdi dərdinə çarə,

Çıxıb hər gündə şikarə,

Qurardı çöl yerdə damı.

Yoxdu onun ciyərbəndi,

Qırx hərəmdən bir fərzəndi,

Könül ərki, can peyvəndi,

Oğul adlı bir qulamı.

Şahbəndə der aləm şasın,

Geyibdir zərrin libasın,

Fars şəhrinin padişasın¹ –

Tərif etdi Şah Bəhramı.

MƏXDUMQULU FƏRAQİ
Məxdumqulu Fəraqi tarix boyu gəlib keçmiş ən böyük türkmən şa­i­ri­dir. Onun türkmən ədəbiyyatı tari­xindəki yerini ve mövqeyini bir cüm­lə ilə belə sə­ciy­yə­ləndirmək olar: Bay­­ron ingilis, Dante ital­yan, Puşkin rus ədə­biy­yatı üçün nə­dirsə, Məx­dum­qulu da türkmən ədəbiy­yatı üçün odur. Böyük türko­loq Barthol­d yazmış­dır ki, tarixdə hələ heç bir türk şa­iri öz xal­qı ara­sın­da Məxdumqulu qədər po­pulyar olmamış, onun qədər se­vilmə­miş, oxun­mamış və əzbərlən­mə­miş­dir.

Məxdumqulu Fəraqi 1733-cü ildə Türkmənis­ta­nın Ətrək vila­yə­tin­də Kümbəzhovuzun şərqindəki Ha­cı­qovşan adlı yerdə, başqa bir mə­lu­mata gö­rə, Qızılba­yır (indiki Şarlavuq) obasında türkmən ədəbiy­ya­tının klassiki Döv­lətməmməd Azadinin ailə­sin­də dün­yaya gəlmişdir. O, əvvəl­cə qonşu kən­d­dəki İdris Baba məktəbində, daha sonra Buxa­ra­dakı məş­hur Göyəltaş və Xivə­dəki Şirqazi mədrəsələrində oxumuş, baş­da Quran ol­maqla ila­hiy­yat elmini, hən­də­sə, hesab, nücum, tarix, coğrafiya və di­gər fənləri dərindən öy­rən­miş, ədəbiyyata və dilə xüsu­si maraq gös­tə­rə­rək Şərq ədə­biy­yatı klas­sik­lə­rini ciddi mütaliə et­miş, Xoca Əhməd Yə­səvi, Fü­zuli, Nəvai, Nə­simi, Hacı Bəktaş Vəli, Yunus İm­rə, Nizami, Ha­fiz, Xəyyam, Cami, Dəhlə­vi kimi şair­lə­rin yaradıcılığını mənim­sə­miş, Şərqin bö­yük alim­lərindən Fərabinin, Biru­ni­nin, ibn Sina­nın, əl-Xarəz­mi­nin, Mənsur Həl­lacın, Qəzalinin, Zəməx­şə­ri­nin, Nəi­minin, Bəya­zid Bis­taminin və başqalarının elmi-fəlsəfi irsi ilə ta­nış ol­­muş, cağatay, ərəb və fars dil­lərinə mükəmməl şəkildə yiyələn­miş­­dir. Məx­­­dumqulu Buxa­ra­da nəqşibəndi ordeninə ciddi maraq gös­tər­miş, bu or­de­­­nin şeyxi Bəha­əd­din Nəqşibəndinin yarat­dığı sufi mək­təbinin güclü təsi­rinə məruz qal­mış, şeyxin «Dilin yar ilən, əlin kar ilən olsun» şüarı­nı öz hə­yatının və sə­nə­ti­nin əsas kre­dosu, ma­ya­sı və mənası kimi qə­bul etmişdir.

Məxdumqulunun şəxsi həyatı faciələrlə keçmişdir. Ab­dulla ad­lı qar­­­daşı hansı səbəbdənsə ata yurdunu tərk etmiş, 1754-cü ildə üç ailə üz­vü – ba­­cısı Xanmənli, kiçik qardaşı Ca­nəsən və onun arvadı Bay­­ram ey­ni gün­də dünyadan köçmüş, bu dərd Məxdum­qu­lunu, atası Aza­dini və ana­sı­nı dərin kədərə qərq etmişdir. Üs­tə­lik, şairin iki uşağının ikisi də kiçik yaş­la­rında ölmüş, çırağını yan­dıracaq başqa övladı olma­dı­ğından Məx­dumqulu bir ata və insan ki­mi bunu böyük ürək ağrısı ilə qar­şılamışdır. Şair gənc yaşlarından etibarən səyahətə çıxaraq bü­tün Türk­mənistanı, Orta Asiyanı, İranı və Hindistanı gəzib do­laş­­mış, böyük ehtimala görə, Azərbaycanda və Anadoluda da olmuşdur.

Statistik hesablamalarına görə, şairin yaradıcılığında iş­lə­dil­miş re­­al coğrafi, dini-mövhumi məntəqələrin, tarixi və əfsa­nəvi şəxs ad­la­rının sa­yı 258-dir. Məxdumqulu bir sözün dəfə­lər­lə işlən­diyini nəzərə alınmaqla ümu­mən 101 min kəlmədən isti­fadə etmişdir.

Məxdumqulunun sonraki həyatı barədə dəqiq məlumat­lar yox­­dur. Onun vəfat tarixi də mübahisəlidir. Bəzi araşdırma­çılar şai­rin 1783-cü il­də, bəziləri isə 1793-cü, hətta 1798-ci ildə vəfat etdiyini yazırlar.

Məxdumqulu hər şeydən əvvəl böyük şair və istedadlı aşıqdır. Ar­tıq XVII əsrdən etibarən türk ədəbiyyatında divan ədəbiy­yatı ilə klassik aşıq ya­radıcılığı qovuşaraq yeni bir mərhələyə qədəm qo­ymuş, yazılı ədə­biy­yatla şifahi ədəbiyyatın sintezi nəticəsin­də şa­ir-aşıq sənətkarlar ye­tışmış­dir. Türkmənis­tanda Məxdumqulu, Azər­bay­canda Vaqif, Türki­yə­də isə Nədim bunların ən parlaq nümayən­dəsi sayılır. Saz çalıb-çalma­ma­sın­dan, məclis­lər­­də çıxış edib-etmə­mə­­sin­dən asılı olmaya­raq on­ların yaradıcılığı şifahi xalq ədəbiyyatı ənənə­ləri üzə­rində yük­səlmiş, folklor­dan bəhrə­lə­nərək nəşv-nüma tap­­mış, aşıq şe­i­ri janrları aparıcı mövqedə olmuş, eyni zamanda di­van ədə­biyyatı da öz qüvvətli təsirini qorumuşdur. Bu tipli sənət­kar­ların ya­ra­dıcılığın­da qoşma, gəraylı, təcnis janrında ya­zılmış əsər­lər­lə bə­ra­bər qəzəl, qə­­sidə və məsnəvilərə də rast gəlirik.

Məxdumqulu söz sənətinə aşıq kimi qədəm qoymuş, türk­mən və ümum­­türk folklorunu dərindən mənimsəyən və in­kişaf etdirən bir haqq aşığı səviyyəsinə yüksəlmişdir. O, di­gər haqq aşıqları kimi ba­də içmişdir. Üstəlik, Məxdumqulu ye­ganə aşıqdır ki, onun həyatında badə içmə doq­quz dəfə baş ver­miş­dir. Müqəddəslər əlindən badə içməsi (türkməncə buna «haq­dan iç­mə» deyilir), bunun məkanı və zamanı, kimlərin iş­tirakı ilə və nə şə­kildə baş ver­mə­si şairin şeirlərində təsvir edilmişdir.

Məxdumqulunun yaradıcılığının əsasını və mayasını, heç şüb­hə­siz, məhəbbət lirikası təşkil edir. Vətəndaş qeyrətli şairin türkmən birliyinə səs­ləyən şeirləri də az deyil. Öz dövrünə görə mükəmməl ru­­­­hani təh­sili alan, yetkin ərən və irfan sahibi olan Məxdumqulunun dini məz­munlu şe­irləri də ol­duqca çoxdur. Böyük şairin ədəbi irsində ictimai-siyasi məz­mun­lu şeirlər, fəl­səfi-didaktik əsərlər də əhəmiy­yət­li yer tutur. Bunlardan baş­qa, Məxdum­qulunun müxtəlif vəsilələr­lə yazdığı şeirlər də (mə­sələn, vücud­namələr, ata­sına, qardaşı Abdul­­laya həsr etdiyi şe­ir­lər, şəxsən özü­nün başına gələn faci­ə­lər haqqında şeirlər) var­dır. Doğma xalqına minbir qırılmaz tellə bağ­lı olan bu böyük sə­nətkar bü­tün hallarda xalq ruhunun tərcü­manı ki­mi onun ar­zu və istəklərini, həyatını və taleyini qələmə almış, bu­nu geniş po­etik vü­sət və son­­suz il­hamla, əlvan və parlaq boyalarla ye­ri­nə yetir­miş­dir. Məxdumqu­lu­nun üç əsrdən bəri türkmən ədə­biy­yatına hakim ol­ması, yön ver­mə­si və se­vilməsinin sirri də məhz bundadır.

Məxdumqulunun yaradıcılığı bütün türk dünyasında ol­duğu kimi, Azər­baycanda da həmişə sevilmişdir. Müx­­təlif dövr­­lərdə mətbuatda onun şe­irlərindən nümunələr çap olun­muş, haqqında yazılar qələmə alın­mış, ya­ra­dıcılı­ğı haqqında dis­sertasiya yazılmışdır.

Vaxtilə nəşr olunmuş «Klassik türkmən şeiri» kitabında (Bakı, 1983, 239 s.) və Fəxrəddin Əliyevin tərtib və tər­cümə et­diyi «Türk­­mən nəğ­mə­ləri» (Bakı, 1989, 180 s.) kitabında Məxdumqulunun bir sıra şe­i­rləri veril­miş­dir. 1984-cü ildə isə şa­irin 250 illiyi müna­si­­bətilə «Qəm seli» ad­lı şeirlər kitabı bu­raxılmışdır. İsmayıl Vəliyevin tərtib və tərcümə etdiyi bu kiçik­həcmli ki­tabda böyük sənətkarın 102 şeiri öz əksini tap­mış­­dır. Firuzə Ağa­yevanın tər­tib etdiyi «Şeirlər» kitabında (Bakı, 2006, 160 s.) isə Məx­dum­qulunun 156 şeiri toplanmış­dır. Sovet döv­ründə nəşr olunan bu ki­tablarda Məx­dum­qu­lu­nun dini məz­mun­lu şeir­lərindən heç bir nümunə veril­mə­mişdir. Sovet döv­rün­də Türk­mənistanda da şairin dini-ruhani şe­ir­lə­rini çap etmək müm­­kün ol­ma­mış, onların üstündən sükutla keçil­mişdir. Ona görə də müs­tə­qillik döv­­ründə Məxdum­qulunun ki­tabla­rından birini «Ba­ğışla bizi» adıyla çap edən naşirlər (bu, şairin ən məşhur dini şeirlərindən biri­nin adı­dır) hə­min çatış­maz­lığı da aradan qal­dırmış, ulu sənət­kardan bir növ üzr istəmişlər.

2010-cu ildə bu sətirlərin müəllifi tərəfindən Məxdum­qulunun «Se­çil­miş əsərləri» (448 s.) türkməncə orijinalından tərcümə olunmuş və Ankara­da TürkSOY xəttilə nəşr edilmiş­dir. Hə­min kitabda şairin 400-ə yaxın şeiri ve­rilmişdir. Bu nəşr də həcm məhdudluğu üzündən Məxdum­qu­lunun ya­ra­dı­cılığını tam şə­kildə əhatə etmir. Burada onun şeir­ləri­nin təxminən ya­rısı top­lanmışdır.

Türkmən şairlərindən biri Məxdumqulu haqqında obrazlı şəkil­də be­­lə demişdir: «Xalqın sönməz çırağı Ulu ustad Fəra­qi». Bu, ol­duq­ca isa­bətli bənzətmədir. Məxdumqulu türkmənlər üçün o qədər böyük əhəmiy­yət kəsb edir ki, onlar bir şeyi daha dolğun şəkildə ifa­də və izah etmək üçün Fəraqi­dən bir şeir par­çasını misal gətirirlər. Bu mənada Türkmə­nistan Dövlət Uni­­ver­sitetinə, EA-nın Dil və Ədəbiyyat İnstituna, bir sıra mü­əs­­si­sə və mərkəzə dahi şairin adını verilməsi heç də əbəs deyil. Türk­mə­nis­tannın beynəlxalq miqyasda verilən döv­lət mükafat­larından biri isə «Xalqara Məxdumqulu Bayrağı» ad­lanır.

TÜRKMƏNİN
Ceyhun ilə bəhri-Xəzər arası,

Çöl üstündən əsər yeli türkmənim.

Gül-qönçəsi - qara gözüm qarası,

Qara dağdan enər seli türkmənim.

Haqq rəy verib, vardır onun sayası,

Oynaşar çölündə nəri, mayası,

Rəngbərəng gül açar yaşıl yaylası,

Qərq olmuş reyhana çölü türkmənim.

Al-yaşıl bürünüb çıxar pərisi,

Yayılar ənbərin xoş rayihəsi,

Törə, bəy, ağsaqqal - yurdun yiyəsi,

Necə gurdur gözəl eli türkmənim.

Ol mərdin oğludur, mərddir pədəri,

Koroğlu qardaşı, sərxoşdur səri,

Dağda-düzdə qovsa səyyadlar, diri-

Ala bilməz, yolbars oğlu, türkmənim.

Bir olub könüllər, ürəklər, başlar,

Yığılsa, əriyər torpaqlar-daşlar,

Bişib bir süfrədə yeyilsə aşlar,

Çiçəklənər ol iqbalı türkmənim.

Könül havalanar ata çıxanda,

Dağlar lala dönər qıya baxanda,

Bal gətirər, coşub dərya axanda,

Bənd saxlamaz, gəlsə seli türkmənim.

Qafil olmaz, döyüş günü xar olmaz,

Qarğışa, qüvvətə giriftar olmaz,

Bülbüldən ayrılıb, solub zar olmaz,

Daim ənbər saçar gülü türkmənim.

Tirələr qardaşdır, uruğ yarıdır,

İqballar tərs gəlməz, haqqın nurudur,

Mərdlər ata minsə, savaş sarıdır,

Qəsbkara yürür yolu türkmənim.

Sərxoş olub çıxar, ciyər dağlanmaz,

Daşları sındırar, yolu bağlanmaz,

Gözüm dalda qalsa, könül əylənməz,

Məxdumqulu, sözün çalı türkmənim.

GÖZƏL «ŞİRQAZİ»
Məkan tutub, üç il yedim duzunu,

Gedər oldum, xoş qal, gözəl «Şirqazi».

Ötürdüm qışını, novruz-yazını,

Gedər oldum, xoş qal, gözəl «Şirqazi».

Haqqdan bizə buyruq, bağlıdır belim,

Səndə təlim aldı, açıldı dilim,

Gəlsin deyib gözlər ol gərkəz ilim,

Gedər oldum, xoş qal, gözəl «Şirqazi».

Seçərəm indi mən ağı-qaranı,

Dost, rəqib, qardaşı, haqqı, yaranı,

Oxudım, götürdüm kitap, Quranı,

Gedər oldum, xoş qal, gözəl «Şirqazi».

Ağlım qısa idi, kasam qaynadı,

Ürəyim atlandı, könlüm oynadı,

......................................................

Gedər oldum, xoş qal, gözəl «Şirqazi».

Coşgun ürəyimdə mövç vurar, yatmaz,

Qaynar, qəzəblənər, heç laya batmaz,

Elm-təlim alan səni unutmaz,

Gedər oldum, xoş qal, gözəl «Şirqazi».

Peyman dolmaz, gəlsək taqət yetməyən,

Pünhan zahir qılmaz aqil getməyən,

Badi-pay atlanıb, seyran etməyən

Gedər oldum, xoş qal, gözəl «Şirqazi».

Quma girsəm, qəvvas kimi üzərəm,

Bihəsrət dolanıb, biqəm gəzərəm,

Dəhan içrə balü zəban əzərəm,

Gedər oldum, xoş qal, gözəl «Şirqazi».

Kamil olub, mən sərəncam qılmışam,

Müşfiqimdən, ol pədərdən qalmışam,

Kəbəmdən ayrılıb, cüda olmuşam,

Gedər oldum, xoş qal, gözəl «Şirqazi».

Sıramı gözləyib kamana düşdüm,

Leysan tökdü yaman, qaynadım-coşdum,

Xoş qal, bu gün Ceyhun çayını aşdım,

Gedər oldum, xoş qal, gözəl «Şirqazi».

Məxdumqulu yığıb könül vəfasın,

Təzim etdi, kim çəkmişdi cəfasın,

Heç zaman unutmaz qızıl qapısın,

Gedər oldum, xoş qal, gözəl «Şirqazi».

SEYRAN İÇİNDƏ
Ey yaranlar, müsəlmanlar,

Bir gecə seyran içində,

Otuz iki kişi gördüm

Ol Şahi-mərdan içində.

Olara verdim salamı,

Sordular sağlıq kəlamı,

Şeyxü seyyid − Mövla Cami,

Ol yeddi sultan içində.

Sultan Veys Pəhlivani,

Həkim Ata Süleymani,

Xoca Yusif Həmədani

Ol şahi-Kənan içində.

Türküstan yiyəsi sərvər,

İmam Kazım, imam Cəfər,

Yəhya ilə Nuh peyğəmbər,

Bəyazid sultan içində.

Gözəl pirlər, gözəl yarlar,

Çəkdilər bu yolda zarlar,

İmam Rza şahi-pirlər,

Neçə gözəl can içində.

Məxdumqulu, sirrim çoxdur,

Mən neyləyim, açan yoxdur,

Ölmək haq, dirilmək haqdır,

Oxudum Quran içində.

DÖNDÜ
Üzü mahi-tabanım,

Gün kimi ayə döndü,

Çərx oldu nərdivanım,

Göy payə-payə döndü.

Bir gün aşiq şux oldu,

Qəm-qüssəsi yox oldu,

Hər kirpiyin ox oldu,

Qaşların yayə döndü.

Aşığı saldın oda,

Qoydun getdin burada,

Günorta verdin vədə,

Vaxt keçdi, sayə döndü.

Can qalmadı bədəndə,

Yanaram ah edəndə,

Gözüm gəlib-gedəndə,

Hər günüm ayə döndü.

Min sevdam var, bir başım,

Qoydum elim, qardaşım,

Ağlamaqdan göz yaşım

Coşğun bir çayə döndü.

Yarın könlü çağ oldu,

Aşiqlər dustağ oldu,

Dalda yerim dağ oldu,

Düz yerim qaya döndü.

İstərəm gündə-gündə,

Ağlaram tündə-tündə,

Hər zülfünə bir bəndə,

Hu saya-saya döndü.

Dal-budaqlar əyildi,

Köçdü bülbül, dağıldı,

Axar sular soğuldu,

Çöl yerlər çayə döndü.

Dərman olmaz əlaca,

Zad verməzlər möhtaca,

Baylar döndü qəllaca,

Fəqirlər baya döndü.

Məxdumqulu, gəzəndə,

Hələb, Qeysər düzündə,

Gözəl yarın izində

Ömrümüz zayə döndü.

HİNDİSTANDA XƏYALIM
Haqq uğrunda qurbandır,

Canım, dövlətim, malım.

Könül yola rəvandır,

Hindistanda xəyalım.

Ağlar gözüm yaş etdim,

Könül içrə nəxş etdim,

El-günümə bəxş etdim

Zəban içində balım.

Durdum adam sanında,

Qaramatın yanında,

Bir qardaşsız, fanidə

Necə olar əhvalım.

Ol peykəri harayım,

Bəxş qıldım sarayım,

Puş eylədim, gör, ruyim,

Götürüb mən dəsmalım.

Yürdüm cəbr köyündə,

Yandım eşqin öyündə,

Qaldı zəmin teyində

Daim verilən felim.

Canım atəşə saldım,

Nar içində mən qaldım,

Eşqdən yaralı oldum,

Loğman sorammaz halım.

El üzünə gülmüşəm,

Güldüyümü bilmişəm,

Yar önünə gəlmişəm,

Nədir mənim dəlilim.

Fani-cahan içində,

Peykan kaman içində,

Məcnun ümman içində

Qərq olmuş köhnə salım.

Bir pəriyə xiridar,

Bu canım ona nisar,

Dedim yara: «Ərzim var»

Unutmuşam sualım.

Mənli cana od salar,

Odu cismimdə qalar,

Məxdumqulu, utanar,

Mənim sahibcamalım.

BİÇARƏYƏM
Vətənimdə xan idim,

Xanlara fərman idim,

Dərdlərə dərman idim,

Miskinə dükan idim,

Cansıza mən can idim,

Neylək, indi biçarəyəm.

Gözsüzlərin gözü idim,

Lalların mən sözü idim,

El-günümün üzü idim;

Sevən məşuq nazı idim,

Hatəm Tayın özü idim,

Neylək, indi füqərayam.

İrəm içrə reyhan idim,

Vətəndə zərəfşan idim,

Mərd igidə köhlən idim,

Dağ başında duman idim,

Fəraqi der, aman idim,

İndi viran bir sarayam.

BU DÜNYA
Məşriqdən məğribə dünyanın üzü,

Demə, bizə məlum deyil bu dünya,

Abadı, xarabı, dəryası-düzü,

Yüz qırx altı min ağac yoldur bu dünya.

Bu cahan üzündə işlər peydadır,

Təfərrücdür, tamaşadır, gövdədir,

Qırx altı min ağac sudur, dəryadır,

Yetmiş iki dürlü dildir bu dünya.

Bir əlli min ağac yollar anda var,

Dev-pəri məskəni, qullar anda var,

Daşlar, dağlar, ac arslanlar anda var,

Ol yerdə adamdan çöldür bu dünya.

On iki min ağac cayi-Hindistan,

Altı min ağac yol ərzi-Rumistan,

Dörd min Səklab, Səncab, dörd min Zəngistan,

Sanki keçib varan seldir bu dünya.

Dörd min fərsəx Yəmən, bir min də Bulğar,

Zəmini-yunan həm olar yek həzar,

Min ağac yol dağdır devi-mərdumxor,

Onda keçib varan saldır bu dünya.

Min ağac kilim güş, yek dəsti-yek pa,

Beş min ağac yəcuc, min ağac səhra,

Yeddi min ağac yer cəzirə, dərya,

Min ağac yer yatan maldır bu dünya.

Üç min üç yüz ağac əhli-islamdır,

İraq, Xəzirbaycan, Misirdir, Şamdır,

Xorasan, Fars, Bəzirkuhda tamamdır,

Yox olunca, qalmaqaldır bu dünya.

Məxdumqulu, adın döndü Fərağa,

Fəraq olub, çək özünü qırağa,

Hesab etdim dünya başdan-ayağa,

Üç yüz altmış illik yoldur bu dünya.

VARMI?
Ey yaranlar, müsəlmanlar,

Ağlamayan, gülən varmı?

Yalançı, fani dünyadan,

Gedib geri gələn varmı?

Fələk, kimləri şad etdin,

Kimi qəmdən azad etdin,

Bir neçələri mat etdin,

Səndən razı olan varmı?

Kimi vəfa toxmun əkər,

Kimi əcəl zəxmin çəkər,

Kimi qəmdən azad edər,

Saralmayan, solan varmı?

Bildim bu dünya çağlığın,

Qəm-qəflətdə oyaqlığın,

Xəstə olmadan sağlığın

Qiymətini bilən varmı?

Bu dünya iki qıraqdır,

Biri qara, biri ağdır,

Mənzil iki, yol iraqdır,

Onun fikrin qılan varmı?

Məxdumqulu, gələn keçər,

Bu güzara qonan köçər,

İgidlik çırağı sönər,

Bu sözümdə yalan varmı?

GÖZLƏR
Elindən ayrı düşən

Ah çəkər, eli gözlər.

Yolundan ayrı düşən

Cəhd edib, yolu gözlər.

Göydə fələk gərdandır,

Xalq yerdə sərgərdandır,

Nə tamahkar cahandır,

Göz açan malı gözlər.

Kimlərdə altın tacdır,

Kimlər sail, möhtacdır,

Kimlər dibdən qəllacdır,

Kim xalça, xalı gözlər.

Kim nan tapmaz yeməyə,

Kim yer tapmaz qoymağa,

Kim don tapmaz geyməyə,

Kim tirmə şalı gözlər.

Bu cahan bir heçdədir,

Kim oyaq, kim düşdədir,

Hər bəndə bir işdədir,

Hər kəs bir halı gözlər.

Həngam uzun, ömür az,

Dörd mövsümə başdır yaz,

Göydə qanad gərən qaz –

Gözləri gölü gözlər.

Məxdumqulu huş edər,

Gözlərindən yaş gedər,

Dəli könül coş edər,

Yüz min xəyalı gözlər.

SARI
Onda adam sayılar,

Min bir astana sarı.

Fələk baqqal ötürmüş

Bazaristana sarı.

Qara yer ağzın aça,

Qafildir adam, keçə,

Bülbüllər istər köçə

Baği-bostana sarı.

Nurata, Baba Darğan,

Dövrəsi dərya, orman,

Yol üstədir Bakırğan,

Şol Türküstana sarı.

Haqdan rəhmət səpilər,

İmarətlər yapılar,

Getsən, Kəbə tapılar,

Urumistana sarı.

Gündoğardan günbatar,

Tərsa, cuhud, həm tatar,

Şəhərlər qatar-qatar

Məğribistana sarı.

Aşiq deyər: «Ya sübhan,

Müşkülümü qıl asan.

Şəfaət eylə, yaran,

Şol Dehistana sarı!»

Məxdumqulu dillənər,

Gözdə yaşı sellənər,

Gündə köçdür, yollanar

Məzaristana sarı.

HEYRANDADIR-HEYRANDA

Aşiqlər haqq eşqində,

Heyrandadır-heyranda.

Gözlər zəəf içində,

Giryandadır-giryanda.
Qıldı ona haq rəhmət,

Nuri-təcəlli qüdrət,

Xirqə geyən Xoca Əhməd

Sayramdadır-Sayramda.

Yerdən çıxan ağaclar,

Dili sənalı quşlar,

Sübhan sevən dərvişlər

Dövrandadır-dövranda.

Ayıl, aşığım, ayıl,

Məcnun ol, xalqa yayıl,

Xəlil oğlu İsmayıl

Qurbandadır-qurbanda.

Tur dağında duranlar,

Neçə qaib ərənlər,

Camalını görənlər

Fərmandadır-fərmanda.

Dolduran bu dünyanı,

Sözlə iki cahanı,

Külli işin bəyanı

Qurandadır-Quranda.

Məxdumqulu, aç dillər,

Qulluq et aylar, illər,

Ertə qulluqsuz qullar

Ərmandadır-ərmanda.

SAYAR
Dağlar yerin mıxıdır,

Təpə özün dağ sayar.

Qarğa deyər bülbüləm,

Sərçə özün zağ sayar.

Qənaətdə kamal var,

Mənlik etmə, zaval var,

Hər başda bir xəyal var,

Qul özünü bəy sayar.

Gücündən, qüvvətindən,

Dünyanın qismətindən,

Varlının izzətindən

Yoxsul özün bay sayar.

Nadanam, zad bilmənəm,

Bir günahlı qul mənəm,

Sirkə deyər: bal mənəm,

Neft özünü yağ sayar.

Hər səy çıxar bir evdən,

Özün kəm saymaz devdən,

Öz yanında bədəvdən

Eşşək özün yey sayar.

Dərd çəkənlər dərd bilər,

Namərd özün mərd bilər,

Tülkü özün qurd bilər,

Tula özün səg sayar.

Məxdumqulu bir quldur,

Qulluğuna qaildir,

Axmaq deyər aqildir,

Ölən özün sağ sayar.

QARŞI
Ağız açdım, göz yumdum,

Əl atdım tasa qarşı,

Tas üstündə yatıbdır

Qələndər yasa qarşı.

Saqi durdu, səs etdi,

Kim gec qaldı, kim yetdi,

Qələndər tasın tutdu,

Düşdüm həvəsə qarşı.

Mən bikamal ol yerdə,

Eşq içrə düşdüm dərdə,

Gül üzə gülgün pərdə,

Tutdu palaza qarşı.

Xəbər tutan cahandan,

Ayrılar xanimandan,

Aşiqlər keçər candan,

Tutulsa kasə qarşı.

Bu dünya bir saraydır,

Gələn keçib varaydır,

Məxdumqulu haray der,

Xıdır İlyasa qarşı.

DƏYMƏZ
Bir neçənin dövranı,

Fani cahana dəyməz.

Buncanın yeni salı

Dərya-ümmana dəyməz.

Kor əlində dayağı,

Göz yerində ayağı,

Buncaların ayağı

Xərə, madyana dəyməz.

Dağlar başı dumandır,

Yellər daim rəvandır,

Onca dağlar virandır,

Qədri dumana dəyməz.

Kiminə vermiş malı,

Kimi görər vəbalı,

Neçələrin iqbalı

Fani cahana dəyməz.

Görkü var mərmərlərin,

Damarıdır yerlərin,

Görün, neçə pirlərin

Əli Qurana dəyməz.

Məndən qeyri yox odlu,

Daim ondan adətli,

Məxdumqulu həsrətli,

Əli dastana dəyməz.

GÖZLƏR
Mərd qədrini bilməz xan,

Eldə namərdi gözlər.

Ağzı yanan bir çoban,

Daima qurdu gözlər.

Hicran oduna bişən,

Ayrılıqdan pərişan,

Yurdundan ayrı düşən

Mehriban yurdu gözlər.

Bir dərd gələrsə yaman,

Nə mərd dözər, nə mərdan,

Dəri-dərmanlı Loğman

Mal deməz, dərdi gözlər.

Payın qiymətin görən,

Yaxın-irağı gəzən,

Səfil-sərgərdan yürən,

Xər deməz, atı gözlər.

Görüb qalar asmana,

Düşməz ulu ümmana,

Eşq aşiqi pərvana

Gecə ol odu gözlər.

Axır zamanə haçan,

Varmıdır ondan qaçan,

Cəsədi qalan bican

Abi-həyatı gözlər.

Zinhar, olmayın sirdaş,

Qocaldar ol cavan baş,

Namərdə olsan yoldaş,

Durub fürsəti gözlər.

Gözüm bağlı mən uçub,

Bişmişəm nara qaçıb,

Müftilər Quran açıb

Ulu taəti gözlər.

Kim qaldı qocalmayan,

Düxtərlər oldu cavan,

Bağda sərvi-xuraman,

Gül deməz, badı gözlər.

Bir neçələr ar edib,

Beytinləri zar edib,

Gözəl elin xar edib,

Bir ulu adı gözlər.

Dəştdə qurbandır güllər,

Ruyin öpərmiş yellər,

Ovu hesabsız çöllər

Türgən sayyadı gözlər.

Ərşə çıxdı nalələr,

Harama döndü mallar,

Bu zamanda mollalar,

Yortub, zəkatı gözlər.

Üzündədir nurları,

Gözündədir narları,

Bu əyyamın ərləri

Atı, sursatı gözlər.

Hara dönübdür dini,

Məgər yoxdur imanı,

Xəsis yığıb dünyanı,

Feli-həcatı gözlər.

Pünhan sirrim aşkara,

Neylək, çıxıb şikara,

Məxdumqulu biçara

Bircə züryəti gözlər.