Türküstan” kitabxanası Şirvani Ədilli azərbaycan şEİRİNDƏ forma məSƏLƏLƏRİ

Əslində müxtəlif xalqların istər şifahi, istərsə də yazılı ədəbiyyatında işlənən, biri-birinə oxşar və fərqli şeir şəkillərinin demək olar ki, hamısı, mahiyyətcə, forma kimi xalq yaradıcılığı məhsuludur. Çünki, onları konkret kimsə yaratmayıb (konkret kim tərəfindən yaradıldığı məlum deyil), xalqın içində öz-özünə for-malaşıb. Ona görə də şəkillər (və ya janrlar) yalnız hansı sahədə (şifahi və ya yazılı, müəllif və ya xalq ədəbiy-yatında) istifadə olunmasına görə fərqləndirilə bilər.

Ədəbiyyat nəzəriyyəsində “şifahi xalq yaradıcılığı janrları” adı altında öyrənilən şəkillər (bayatı, gəraylı, qoş-ma və s.) yalnız şifahi xalq ədəbiyyatında yox, yazılı və şifahi müəllif ədəbiyyatında da geniş yayılmışdır. Bayatı əsasən şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrində yayılsa da, gəraylı və qoşma şəkilləri şifahi xalq yaradıcılığı nümunə-lərində (dastanlar daxilindəki şeirləri və bəzi xalq mahnı-larının sözlərini nəzərə almasaq) o qədər də geniş yayıl-mayıb və əsasən şifahi və yazılı müəllif ədəbiyyatında geniş yayılıb. Bu da təbiidir, çünki, bu formaların bayatıya nisbətən daha mürəkkəb qaydalara malik olması şüurlu fərdi fəaliyyət tələb edir. Yəni əslində gəraylı və qoşma kimi şəkillər müəllif ədəbiyyatına xasdır, lakin forma kimi fərdi yaradıcılıq yox, xalq yaradıcılığı məhsuludur, çünki, bütün digər şəkillər (janrlar) kimi konkret müəllif tərəfin-dən yaradılmayıb, müəlliflərin dilində öz-özünə forma-laşıb.

Heca vəzni
Heca vəzni – misralarda heca saylarının bərabərliyi-nə, diləyatımlı, ahəngdar bölgülənməyə və bu bölgülən-mənin bütün misralarda qismən eyniliyinə (təkrarına) əsaslanan şeir vəznidir.

Heca vəznli Azərbaycan şeirində misraların uzunlu-ğu və ona uyğun bölgülənmə variantları Cədvəl–1-də göstərilmişdir.

Cədvəl-1

Misranın uzunluğu	Misranın bölgülənmə variantları
4-hecalı	2-2
5-hecalı	2-2-1 (o cümlədən 2-3), 3-2
6-hecalı	3-3, 2-2-2 (o cümlədən 2-4 və 4-2)
7-hecalı	4-3, bəzən də 3-4
8-hecalı	4-4
9-hecalı	3-3-3, 4-5 (nəzəri)
10-hecalı	5-5, şərti olaraq 6-4 və 4-6
11-hecalı	6-5, 4-4-3
12-hecalı	4-4-4, 6-6, 7-5
13-hecalı	4-4-5, 6-7 (nəzəri)
14-hecalı	7-7
15-hecalı	8-7, 7-8, (o cümlədən: 4-4-4-3, 4-3-4-4, 3-4-4-4)
16-hecalı	8-8

Burada ən işlək variantlar 11, 8 və 7-hecalı variant-lardır. 4, 6 və 9-hecalı variantlardan nadir hallarda istifadə olunur. Qalan variantlar az və qismən işlək səviyyədədir.

Ədəbiyyat nəzəriyyəsində adətən heca vəzninin 2-hecalı (“yüz ölç, bir biç” və s. kimi misallarla) və 3-hecalı (“el gücü, sel gücü” və s. kimi misallarla) variantlarına da baxılır (həmin prinsiplə 1-hecalı şeirə də “toy, doy” xalq deyimini misal gətirə bilərik). Lakin, bu hallara əsasən şifahi xalq yaradıcılığında, özü də çox az təsadüf olunduğundan, habelə, bu ölçüdən yazılı müəllif ədəbiy-yatında demək olar ki, istifadə olunmadığından həmin variantlara vaxt ayırmağı lazım bilmirik.

Ədəbiyyat nəzəriyyəsində vəzn durğusu ilə nitq-dəki sintaktik durğu (pauza) arasındakı fərqin nəzərə alınmaması nəticəsində yanlış olaraq heca vəznində sözlərin bölgülərdə heç vaxt parçalanmadığı qəbul olunur. Ona görə də indiyə qədər heca vəznində misraların bölgülənmə variantları real olduğundan qat-qat çox verilmişdir. Əslində isə, deyilişin, tələffü-zün, ahəngdarlığın normal alındığı hallarda sözlərin bölgülərdə parçalanması heca vəznində də normaldır və çoxsaylı bölgülənmə variantlarının qəbul olunma-sına ehtiyac yoxdur. Daha aydın olmaq üçün hər bir varianta ayrılıqda baxaq.

4-hecalı şeir. Şifahi və yazılı ədəbiyyatda çox az rast gəlinir. Bu da təbiidir. Belə ki, burada misra həddən artıq qısa olduğundan şeir yazmaq imkanları xeyli məh-duddur. Misra qısa olduğından onun bölgülənməsinin də o qədər mənası yoxdur. Lakin diqqət yetirilsə bölgülən-mənin əsasən 2-2 olduğunu hiss etmək olar. Həmçinin sözlər bu bölgülərdə parçalana bilər. Misal:
Anır, yanır–

Bərk qafiyə.

Dünya fani,

Tərk qafiyə

Qarabağım,

Yara bağım,

Solum-sağım–

Görk qafiyə.

...Arım, yarım,

Gülüm, xarım,

Darım, narım–

Dərd qafiyə.

A.Səməd.
5-hecalı şeir. Burada da misra həddən artıq qısa olduğundan onun bölgülərinin əslində o qədər də mənası yoxdur. Lakin diqqət yetirilsə bölgünün əsasən 2-2-1 ol-duğunu hiss etmək olar. Həmçinin misra çox qısa oldu-ğundan istənilən 5-hecalı şeirin bölgülərini eyni vaxtda həm 3-2, həm də 2-3 kimi təsəvvür etmək olar. Sözlər bölgülərdə parçalana bilər. Eyni şeirdə misraların bölgülə-ri biri-birindən fərqlənə bilər. Daha çox uşaq şeirlərində istifadə olunur. Misallar:
Səhər durunca

Əlimdə fırça

Sildim dişimi,

Bildim işimi.

İnanmırsan, bax,

Dişim ağappağ,

Üstüm tər-təmiz.

Bax, beləyik biz.

A.Şaiq
Bir de görüm “a”,

Ay gözəl kukla,

Yoxsa səninlə

Danışmaram ha!

C.Məmmədov

Qara bax qara,

Gör necə yağır.

Çıxsan bayıra

Məni də çağır...

M.Seyidzadə
5-hecalı formadan yalnız uşaq şeirlərində yox, başqa məzmunlu şeirlərdə də istifadə olunur:
Qurban adına,

Bir sal yadına,

Sənin oduna

Yandım, bilmədin...

S.Rüstəm

Mən səni gördüm

Ay işığında.

Könlümü verdim

Ay işığında...

Z.Xəlil
6-hecalı şeir. O qədər də diləyatımlı olmadığından çox az işlədilən şeir ölçüsüdür. Əsasən 3-3 və 2-2-2 (və ya 2-4 və 4-2) bölgülərində olur. Sözlər bölgülərdə parçalana bilər. Misal:
Yad edib/3 o, məni/3

Gələrmi/3, gəlməzmi?

Qəlbimdən/3 keçəni/3

Bilərmi/3, bilməzmi/3?

...Mən susmaz/3 bir səsəm/3

Yel olub/3 tələssəm/3,

“Sevirəm”/3 söyləsəm/3

Gülərmi/3, gülməzmi/3?

Mənimlə/3 dərdimi/3

Bölərmi/3, bölməzmi/3?

Gözdə yaş/3 gördümü/3

Silərmi/3, silməzmi/3?

Gələrmi/3, gəlməzmi/3?

N.Xəzri
Bu gün az işlədilsə də 6-hecalı şerlərə XI əsrə aid “Divanü luğat-it-türk” əsərində (bax səh.-109-110) və Yu-nus Əmrə (XIII əsr) şeirində rast gəlinir:
Şeyximin/3 elləri/3,

Uzaqdır/3 yolları/3.

Açılmış/3 gülləri/3

Dərməyə/3 kim gələr/3?

Şeyximin/3 özünü/3,

Sevərəm/3 sözünü/3.

Şeyximin/3 üzünü/3

Görməyə/3 kim gələr/3?

...Ah ilə/3 göz yaşı/3,

Yunisin/3 yoldaşı/3.

Zəhər/2 bişən/2 aşı/2

Yeməyə/3 kim gələr/3?

Y.Əmrə
6-hecalı şeir ayrıca az istifadə olunsa da heca vəznində ən geniş yayılmış 6-5 bölgülənməli 11-hecalı şeirin 6-lıq bölgüsünün xüsusiyyətlərinə əsaslanaraq 6-hecalı şeirin bölgülənmə xüsusiyyətlərini müəyyən edə bilərik (bax, səh.-31-32).

7-hecalı şeir. Həddən artıq diləyatımlı, gözəl səs-lənən, ruh yüksəkliyi yaradan şeir ölçüsüdür. Folklor nü-munilərində çox geniş yayılıb. Həmçinin müəllif yaradıcılı-ğında da geniş istifadə olunur. Bayatılar və əksər uşaq şeirləri məhz bu ölçüdə olur. Hətta maraqlı faktdır ki, yeni dil açan uşaqlar mahnıları və şeirləri leksik mənası olmayan səslərlə təqlid edərkən qeyri-iradi olaraq məhz 7-hacalı, 4-3 bölgülü ritmə əsaslanırlar.

7-hecalı şeir əsasən 4-3 bölgüsündə, bəzən də 3-4 bölgüsündə olur. Eyni şeirin misralarında bölgülər biri-birindən fərqlənə və sözlər bölgülərdə parçalana bilər.

3-4 bölgüsü yalnız xüsusi hallarda alınır. Belə ki, misranın ritmik quruluşu təsadüfən əruzun rəməl-10 qəlibinə (dadadah dahda-dadah) tam uyğun və ya ona yaxın olduqda məhz həmin qəlibin bölgüsü olan 3-4 bölgüsü hiss olunur. Məsələn:
Dam üstdə/3/dir damımız/4,

Qoşadır/3 xırmanımız/4.

Sən ordan çıx/4, mən burdan/3,

Kor olsun/3 düşmanımız/4.

Xalq bayatısı
Bu misalda birinci misranı həm adi 4-3 bölgüsündə, həm də ritmik quruluşu rəməl-10 qəlibinə yaxın oldu-ğundan (cəmi 2 hacada fərq var) 3-4 bölgüsündə oxumaq olar. Həmin misra 3-4 bölgüsündə oxunduqda, rəməl-10 qəlibinin təhrif olunmuş variantı alınır. İkinci misra rəməl-10 qəlibinə dəqiq uyğun gəldiyinə görə avtomatik olaraq 3-4 bölgüsündə oxunur və həmin misranı 4-3 bölgüsündə oxumaq mümkün olmur. 3-cü misrada ritmik quruluş əruz qəlibinə yaxın olmadığından yalnız adi 4-3 bölgüsündə oxuna bilər. 4-cü misranın ritmik quruluşu isə rəməl-10 qəlibinə çox yaxın olduğundan (yalnız “olsun” sözündə birinci heca qısa əvəzinə uzundur) məhz 3-4 bölgüsündə deyilir.

Xalq şeiri nümunələrinin əruz qəlibinə bu cür təsa-düfi (qeyri-iradi) tabe olması əruzun dilimizə yad olması fikrinin yanlış olduğunu bir daha təsdiq edir. Özü də belə təsadüfi uyğunluğa təkcə bayatılarda yox, başqa folklor nümunələrində də rast gəlinir. Məsələn, xalq tapmacasın-dan “ağamın bir donu var qatlamaq olamaz...” ifadəsi dəqiqliklə rəməl-7 (dadadah dahda-dadah dahda-dadahdah) qəlibinə uyğundur.

Ədəbiyyat nəzəriyyəsində sözlərin bölgülərdə parça-lanması heca vəzni üçün ümumiyyətlə inkar edildiyindən 7-hecalı şeirin 5-2 və 2-5 bölgülərinin də olduğu qeyd edilir. Əslində isə, bölgüləri bütöv sözlərdən ibarət götür-məklə 5-2 və ya 2-5 bölgülərini yalnız nəzəri cəhətdən qəbul etmək olar, bu, praktiki olaraq özünü doğrultmur. Belə ki, misra qısa olduğundan praktiki olaraq sözün bölgülərdə parçalanması normal səslənir və həmişə 4-3 (və xüsusi hallarda 3-4) bölgüsü hiss olunur. Misallar:
Maral durdu/4/ğu yerdə/3,

Boynun burdu/4/ğu yerdə/3,

Qolun quru/4/sun, ovçu/3,

Maral vurdu/4/ğun yerdə/3.

Xalq bayatısı
Maralam dü/4/zə gəlləm/3,

Otlaram dü/4/zə gəlləm/3,

Yüz il qaza/4/mat çəksəm/3,

Çıxanda si/4/zə gəlləm/3!

Xalq bayatısı
8-hecalı şeir. Həm şifahi, həm də yazılı ədəbiyyatda geniş yayılıb. Burada bölgü bir qayda olaraq 4-4 olur. Sözlər bölgülərdə parçalana bilər. Ədəbiyyat nəzəriyyə-sində sözlərin bölgülərdə parçalanması heca vəzni üçün ümumiyyətlə inkar edildiyindən 8-hecalı şeirin də başqa bölgüləri (5-3, 3-5 və s.) qeyd olunur. Lakin 7-hecalı şeirə aid olan uyğun bölgü xüsusiyyəti 8-hecalıya da aiddir. Yəni, 8-hecalı şeirdə də misra qısa olduğundan istənilən halda, sözlərin bölgülərdə parçalanması hesabına olsa da, həmişə 4-4 bölgüsü hiss olunur. Misal (bölgülərdə parçalanan sözlər tünd hərflərlə verilmişdir):
Düşdün uğur/4/suz dillərə/4,

Nəhs aylara/4, nəhs illərə/4.

Nəsillərdən/4 nəsillərə/4

Keçən bir söh/4/rətin vardır/4;

Oğlun, qızın/4 bəxtiyardır/4...
...Sıra dağlar/4, gen dərələr/4,

Ürək açan/4 mənzərələr/4...

Ceyran qaçar/4, cüyür mələr/4,

Nə çoxdur oy/4/lağın sənin/4!

Aranın, yay/4/lağın sənin/4.

S.Vurğun
9-hecalı şeir. O qədər də diləyatımlı olmadığından nadir hallarda istifadə olunan şeir ölçüsüdür. Əsasən 3-3-3 bölgüsündə olur. Hətta 4-5 bölgülü variantı da müm-kündür.

3-3-3 bölgüsündə yazılmış şeirə misal:

Özümə/3 var-dövlət/3 yığmadım/3,

Sərvətim/3 bir qələm/3, bir varaq/3...

Heç bircə/3 manatım/3 yox mənim/3,

Axırət/3 gününə/3 qoymağa/3...

...Şeirlə/3 yasımı/3 saxlayın/3,

Şeirlə/3 tapşırın/3 torpağa/3...

Mən sözdən/3 xəzinə/3 topladım/3,

Axırət/3 gününə/3 qoymağa/3...

C.Novruz
Deyilişin normal səsləndiyi hallarda sözlər bölgülər-də parçalana bilər:
...Nə dеyim/3 o yекə/3/başlara/3?!

Çaldılar/3 ruhunu/3 daşlara/3.

M.Müşfiq
9-hecalı şeirin 4-5 bölgülənməsinə malik variantı isə kifayət qədər diləyatımlı olmasına baxmayaraq hələlik bu variantın praktiki istifadəsinə rast gəlməmişik. Şərti misal kimi, Nizami Gəncəvinin “Xosrov və Şirin” poemasının R.Rza tərəfindən tərcümə edilmiş 11-hecalı (6-5 bölgülü) parçasında hər misranın əvvəlindən “dedi” sözünü çıx-maqla misranın qalan hissəsini göstərmək olar:
...o diyarda/4 hansı sənət var/5?

...qəmi alıb/4 canı satırlar/5.

...qəmi almaq/4 heç ədəb deyil/5?

...aşıqlərdə/4 bu əcəb deyil/5...

10-hecalı şeir. Əsasən 5-5 bölgüsündə olur. Bəzən 6-4, 4-6 bölgülü variantına baxılır. 5-5 bölgülü şeirdə söz-lər beşliklər arasında parçalanmır, beşlıklər özləri ayrılıq-da 5-hecalı şeirin xüsusiyyətlərini daşıyır. Bu ölçülü şeir-dən o qədər də çox istifadə edilmir:
-Ay gözəl, gedək/5 gəzməyə bağa/5,

Qoy bir az baxım/5 o gül yanağa/5.

-Yanaqlarımı/5 neylərsən, oğlan/5,

Dağlarda çiçək/5 görməmisənmi/5?

-Ay qız, sevmişəm/5 gül camalını/5,

Bir insaf elə/5, göstər xalını/5!

-Oğlan, gəl burax/5 xam xəyalını/5,

Məgər hil, mixək/5 görməmisənmi/5?...

M.Rahim
Prof. Məmməd Əliyev (İracoğlu) yanlış olaraq aşağı-dakı şeir nümunəsini 5-5 bölgülü heca vəzni nümunəsinə aid etmişdir (19, s. 176):
Mərmər hovuzun dörd qırağında,

Bülbüllər oxur şax budağında.

Hər nə istəsən Xudadan allam,

Dəllək dükanın yadıma sallam.

Əslində isə Novruz bayramı mərasimlərində oxunan bu şeir nümunəsi açıq-aşkar əruz vəzninin həzəc-13 (Dah dahda-dadah dahda-dadahdah) qəlibindədir. Yalnız 3-cü misrada bu qəlib cüzi pozulur. Lakin həmin misrada “istəsən” sözünü onun sinonimi olan “diləsən” sözü ilə əvəz etsək, misra həzəc-13 qəlibinə çox yaxın olan həzəc-11 (Dah dahda-dadah dadah-dadahdah) qəlibinə tam uyğun gələr. Hətta burada da əlavə olaraq “Xuda” sözünü onun sinonimi olan “Tanrı” sözü ilə əvəz etsək bu misra da həzəc-13 qəlibinə tam uyğun gələr.

Sual oluna bilər ki, folklorda bu əruz nümunəsi necə yaranmışdır? Əvvəlki araşdırmamızda (13) da qeyd etdiyimiz kimi, folklor nümunələrində sadə əruz qəlib-lərinə təsadüfi uyğunluq ola bilər. Lakin Həzəc-11 və həzəc-13 qəlibləri folklor nümunələrinin təsadüfi uyğun gələ biləcəyi dərəcədə sadə qəliblər deyil. Belə ki, bu qəlibin bölgüsü (1-4-5 və ya 5-5) folklor nümunələrinin bölgüsünə uyğun deyil. Bu əruz nüməsinin folklorda möv-cud olmasını onunla izah etmək olar ki, bu nümunə əruzu bilən müəllif tərəfindən yaradılmış, sonradan dildən dilə keçərək folklor nümunəsinə çevrilmişdir.

Prof. Məmməd Əliyev (İracoğlu) M.Müşfiqə məxsus aşağıdakı şeir nümunələrinin ayrı-ayrı misralarını da yanlış olaraq 6-4, 4-6, və 5-5, bölgülü heca vəzni nümu-nəsinə aid etmişdir (19, s.176-177):

Mən bu gün Göygölü durğun gördüm,

Göygölün şəklinə vurğun gördüm,

Çırpınan bir quşu quş çağlardı,

Yeri çiskin dolu dik dağlardır...
Mədəndə bu gün fırtınalar var,

Çalxanmada ətrafda axınlar,

Avralçıların coşqunudur bu,

Div səsli maşınlar kimi gurlar.

Halbuki, açıq-aşkar görünür ki, həmin nümunələrdən birincisi əruzun rəməl-8 (Dadadah dahda-dadah dahda-dadah), ikincisi isə həzəc-13 qəlibində yazılmışdır. Hətta görkəmli əruzşünas Əkrəm Cəfər həzəc-13 qəlibinə nü-munə kimi M.Müşfiqin eyni şeirindən bir misranı (“Neft olmasa işlərmi zavodlar”) göstərmişdir (7, s. 353).

Məmməd Əliyevin (İracoğlu) 5-5 bölgülü 10-hecalı şeirə aşağıdakı şeir parçasını misal gətirməsi də doğru deyil (19, s. 177):

Yaz ola, dovğa ola yarpızla,

Yay ola, sərin sular sal buzla

Payız ola, pendir çörək qarpızla

Qış ola isti otaq bir qızla.

S.Vurğun
Belə ki, bu bəndin 1-ci və 4-cü misraları əruzun rəməl-6 (dadadah dahda-dadah dahda-dadah) qəlibinə tam uyğundur. 2-ci misra həmin qəlibin təqlididir. Belə ki, həmin misradakı “sərin” sözündə uzun və qısa hecanın yerləri dəyişikdir. Hətta kifayət qədər ahəngdar oldu-ğundan yeni əruz qəlibi (dadadah dadah-dadah dahda-dadah) kimi də qəbul etmək olar. 3-cü misra isə 11-hecalı, 4-4-3 bölgülü heca vəzni nümunəsidir.

Müəllifin 5-5 bölgülü 10-hecalı şeirə Y.Əmrədən (yenə orada, səh.-176) və M.Şəhriyardan (yenə orada, səh.-178) gətirdiyi nümunələr isə doğrudur:

Ey Yunus Əmrə/5, sən bu ögüdü

Kəndi nəfsinə/5 versən yeg idi

Bilirəm demə/5, sən də gəl imdi,

Var bir kamilə/5 sor niyə gəldin

Y.Əmrə
Bizi yandırır/5 aman ayrılıq/5

Bu darıxdıran/5 duman ayrılıq/5

Gözə sovrulan/5 saman ayrılıq/5

Yaman ayrılıq/5, yaman ayrılıq/5.

M.Şəhriyar
Maraqlıdır ki, prof. Məmməd Əliyev (İracoğlu) 5-5 bölgülü 10-hecalı şeirə yanlış misallar gətirdiyi halda elə həmin kitabının 273-cü səhifəsində qafiyə mövzusunda yazılmış hissədə müəllifi göstərilmədən verilmiş bir şeir nümunəsi 5-5 bölgülü 10-hecalı şeirə gözəl misal ola bilərdi (biz bu beytin müəllifini müəyyən edə bilmədik):
Köhnə qəfəsi/5 atdım bir yana/5,

Əlimlə saray/5 düzəltdim ona/5.

Bəzən 10-hecalı şeirin 4-6 bölgülü variantının oldu-ğu da qəbul edilir, lakin bu variant diləyatımlı, ahəngdar olmadığından özünü o qədər də doğrultmur.

Prof. Məmməd Əliyev 4-6 bölgülü 10-hecalı şeirə nümunə kimi R.Rzanın şeirindən aşağıdakı parçanı misal gətirmişdir. (yenə orada, səh.-177):

Külək qarı/4 səpələr, Bəxtiyar/6,

Ağ geyinib/4 təpələr, Bəxtiyar/6.

10-hecalı şeirin 6-4 bölgülənməli variantına isə şərti misal kimi M.Müşfiqin sərbəst şeirindən aşağıdakı uyğun parçaları göstərmək olar:
Bu gecə nə qədər/6 xoş gecədir/4,

Bir qara qız kimi/6 tellicədir/4.

...Sevgilim, dayanma/6, sahilə gəl/4,

...Ulduzlar ətrafa/6 nur səpələr/4

Bir bölük uşaqdır/6 şən ləpələr/4.

Onların əlində/6 top kimi ay/4.

Sevgilim, başında/6 ağ kəlağay/4...

M.Müşfiq
Lakin göründüyü kimi burada bütün 4-lük bölgülər dahda-dadah ritmik vahidinə dəqiqliklə uyğundur və məhz bunun hesabına ahəngdarlıq yaxşı təmin olunur. Əks halda belə bölgülənmədə o qədər də normal ahəngdarlıq alınmaz. Halbuki, heca vəznində bölgünün hansısa ritmik vahidə uyğunluq şərti olmamalıdır.

11-hecalı şeir. 6-5 və 4-4-3 bölgülərində olur. 6-5 bölgülü 11 hecalı şeir ölçüsü müəllif ədəbiyyatında heca vəzninin ən geniş yayılmış şeir ölçüsüdür. Bu da təsadüfi deyil. Belə ki, bu şeir ölçüsü həddən artıq diləya-tımlı, xüsusi, gözəl avaza malikdir. Eyni zamanda, bu şeir ölçüsündə misranın və bölgülərin uzunluğu fikri ifadə etməyə, müxtəlif uzunluqlu sözlərdən istifadə etməyə imkan verir. 6-5 bölgülü variantda sözlər bölgülərdə par-çalandığı halda deyiliş xeyli çətinləşdiyindən və avaz pozulduğundan buna yol verilmir.

6-5 bölgülü şeirdə 5-lik bölgü 5-hecalı şeirin xüsusiy-yətlərini daşıyır. 6-lıq bölgünün isə öz daxilində bölgülən-mə xüsusiyyəti belədir: bu bölgü 2-hecalı (və ya iki dənə birhecalı) sözlə başlayanda və ondan sonra 1-hecalı söz gəlməyəndə 2-2-2 (və ya 2-4) bölgüsü hiss olunur. Bu bölgü 4-hecalı sözlə başlayanda da 2-2-2 (və ya 4-2) bölgüsü hiss olunur. Qalan bütün hallarda (3-hecalı sözlə başlayanda; 1-hecalı sözlə başlayanda və ondan sonra 1-hecalı söz gəlməyəndə; 6-hecalı bütöv sözdən ibarət olduqda və s.) 3-3 bölgülənməsi hiss olunur. Bu hallarda sözlər 3-lüklər arasında parçalana bilər. Misal:

...(Bu dil/2 şirin/2likdə/2)6 şərbət kimidir/5,

(Saflığı/3 qorunan/3)6 şərhəd kimidir/5,

(Anamız/3 vətən də/3)6 qürbət kimidir/5

(Öz ana/3 dilini/3)6 bilməyənlərə/5.

(Beyninə/3 girmədi/3)6 ana öyüdü/5,

(Əsilsiz/3 yaşayıb/3)6 o, küt böyüdü/5.

(Görüm/2 haram/2 olsun/2)6 ananın südü/5

(Öz ana/3 dilini/3)6 bilməyənlərə/5.

(Bu gün/2 azad/2 dilli/2)6 Azərbaycanam/5,

(O taylı/3, bu taylı/3)6 vahid bir canam/5.

(Baxır/2 ögey/2 kimi/2)6 ağbirçək anam/5

(Öz ana/3 dilini/3)6 bilməyənlərə/5.

T.Bayram
4-4-3 bölgülü variantdan 6-5 bölgülü varianta nisbə-tən az istifadə olunur. Çünki, burada bölgülər daha çox və qısa olduğundan daha çox məhdudiyyət yaranır. Lakin 4-4-3 bölgüsü 6-5 bölgüsünə nisbətən daha ritmikdir. Çünki burada ardıcıl iki dördlük, sonda isə ondan bir heca qısa bölgünün (üçlüyün) gəlməsi ritmik təsir bağışlayır. Təsa-düfi deyil ki, ritm üstündə deyilən klassik meyxanalar məhz bu ölçüdə deyilir.

4-4-3 bölgülü şeirlərdə deyilişin normal alındığı xü-susi hallarda sözlər bölgülərdə parçalana bilər. Əski nü-munələrdəki bütöv sözlü 7-4 bölgülü misralarda da əslin-də 4-4-3 bölgüsü hiss olunur (bax, səh.-111).

Misallar:

Bircə bizim/4 haqqımız var/4 dünyada/3

Faş eləyək/4 bu ayrılıq/4 dərdini/3.

Yurd bölünüb/4, torpaq gedib/4, el gedib/3,

İtirmişik/4 Vətənin sər/4/həddini/3.

M.Yaqub
Söyüddü zatınız/6, billəm, mollalar/5,

Uca boy verərsiz/6, barınız olmaz/5,

Dildən dost olarsız/6, könüldən əyri/5,

Doğru-dürüst/4 etibarı/4/nız olmaz/3...

Aşıq Ələsgər
Aşağıdakı misalda sözlərin bölgülərdə parçalanması daha çox baş vermişdir:
Neçə padşah/4/lar gəldi sa/4/ibi-cəng/3,

Cəmşidü Cəm/4, Nuşirəva/4/ni Hüşəng/3.

Dağyanus, Hülakü/6, Çingiz, Teymurləng/5,

Onlardan bircəsi/6 bu zaman hanı/5?

Aşıq Valeh
Ədəbiyyat nəzəriyyəsində sözlərin bölgülərdə parça-lanması heca vəzni üçün ümumiyyətlə inkar edildiyindən belə parçalanmaların baş verdiyi nümunələr yanlış olaraq 11-hecalı şeirin başqa bölgülənmə variantlarına (4-3-4, 3-4-4, 5-6, 7-4 və s.) aid edilir.

Yuxarıdakı misallardan göründüyü kimi 11-hecalı şeirdə misraların bölgülərinin biri-birindən fərqlənməsi hallarına rast gəlinir. Bu hal əsasən şifahi ədəbiyyat, bəzən də yazılı ədəbiyyat nümunələrində baş verir. Daha bir misal:

Ələsgərəm, hər elmdən halıyam, (4-4-3)

Dedim “sən təbibsən, mən yaralıyam” (6-5)

Aşıq Ələsgər

12-hecalı şeir. Əsasən 4-4-4, bəzən 6-6 və 7-5 bölgüsündə olur. Adətən sözlər bölgülərdə parçalanmır. Lakin 4-4-4 bölgülü şeirdə deyilişin normal səsləndiyi hallarda sözlər bölgülərdə parçalana bilər. Misal:
...Azərbaycan/4 yarı yadda/4, yarı bizdə/4,

Eşidən yox/4 bu harayı/4, hayı – dəhşət/4...

Bu günümüz/4 ağırdırsa/4, dəhşətdirsə/4,

Sabahımız/4 kaş olmaya/4 daha dəhşət/4...

C.Novruz
6-6 bölgülü variant o qədər də diləyatımlı olmadığın-dan çox az istifadə edilir. Misallar:
Çox gözəl bilirəm/6, qəlbimdə bircə an/6

Bu odu sönməyən/6 məhəbbət nədəndir/6!

Həyatım, varlığım/6, hər zaman, hər zaman /6–

Vətəndir, vətəndir/6, vətəndir, vətəndir/6!

S.Rüstəm
Hücum et kitaba/6, hücum et dəftərə/6,

Çalğıçı, gecikmə/6, nəğməni sən də çal/6!

Çal, havan yayılsın/6 yerlərə, göylərə/6,

Çünki, bu əsrimiz/6 istəyir qalmaqal/6!

M.Müşfiq
Göründüyü kimi 6-6 bölgülü, 12-hecalı şeirdə bir qayda olaraq sözlər nəinki 6-lıqlar, hətta 6-lıq tərkibindəki 3-lüklər arasında da parçalanmır. Sözlərin 6-lıqlar ara-sında parçalanmaması təbiidir. Belə ki, bu zaman şeir deyilişi çətinləşər və ahəng pozular. Lakin burada 6-lıq bölgülərin 11-hecalı (6-5 bölgülü) şeirdəki xüsusiyyətlərini (bax, səh.-31-32) daşıması mümkündür. Nədənsə 6-lıq bölgünün həmin xüsusiyyətləri daşıdığı 12-hecalı şeirlərə nadir hallarda rast gəlirik. Misal:

Milləti/ üzübdür/6 çəkişmək/, didişmək/6,

Bu da/ qanımızda/6 lap köhnə/ azarmış/6,

Nə qədər/ asanmış/6 əqidə/ dəyişmək/6,

Bir qurtum/ su içmək/6 qədər o/, asanmış/6

C.Novruz
Sözlərin 6-lıq daxilindəki kiçik bölgülərdə (üçlük-lərdə) parçalandığı hala şərti misal:
Aldanma/mışam mən/6 hər yalan/çı sözə/6,

Özüm/ qiymət/ verdim/6 əyriyə/ və düzə/6.

12-hecalı şeirin 7-5 bölgüsü də kifayət qədər diləya-tımlıdır:
...Bu gün təzə bir gülün/7 açdığı gündür/5,

Dünyadan yalnızlığın/7 qaçdığı gündür/5.

Dost еvində çəкilmiş/7 yеni nəfəslər/5,

Əкs еtmiş divarlara/7 işıqlı səslər/5...

M.Müşfiq
M.Müşfiq 12-hecalı, 7-5 bölgülənməli variantdan M.F.Axundzadənin M.S.Puşkinin ölümünə yazdığı “Şərq poeması”nın farscadan dilimizə tərcüməsində də istifadə etmişdir:
Gecə etdim uyğumu/7 gözümdən kənar/5,

Sordum: “Ey sirr çeşməsi/7 – ürəyim, nə var/5?

Nədən ötməz bağçanın/7 şeyda bülbülü/5,

Nədən qılmaz nitqinin/7 tutisi göftar/5?...

7-5 bölgülü variantda sözlər bölgülər arasında parçalanmır. Çünki, bu zaman deyiliş xeyli çətinləşər. Bölgülər özləri isə 7 və 5-hecalı şeirin xüsusiyyətlərini daşıyır. Kifayət qədər normal ahəngdə səslənməsinə baxmayaraq nədənsə bugünkü poeziyamızda 7-5 bölgülü şeirlərə rast gəlmirik.

13-hecalı şeir. Bir qayda olaraq 4-4-5 bölgüsündə olur. Sözlər adətən bölgülərdə parçalanmır. Lakin ilk iki 4-lük 8-hecalı şeirin xüsusiyyətinin daşıya bildiyindən (8-5 bölgülənməsi) sözlər həmin 4-lüklər arasında parçalana bilər. O qədər də az istifadə olunmur:
Bir taleyin/4 oyununda/4 cütlənmiş zərik/5,

Yüz il qoşa/4 atılsaq da/4 qoşa düşmərik/5.

Bir zərrənin/4 işığına/4 milyonlar şərik/5,

Dünya sənin/4, dünya mənim/4, dünya heç kimin/5.

M.Araz
6-7 variantı da kifayət qədər ahəngdardır. Lakin istifadəsinə hələlik rast gəlməmişik. Bu halda bölgülər uyğun olaraq 6 və 7-hecalı şeirin xüsusiyyətlərini daşıyır. Şərti misal:
Həyatda insana/6 yaxşı əməllər qalır/7,

İnsanın varlığı/6 yaxşı adla ucalır/7.

14-hecalı şeir. 7-7 bölgüsündə olur. Sözlər 7-liklər arasında parçalanmır. 7-liklər ayrılıqda 7-hecalı şeirin xüsusiyyətlərini daşıyır. Yəni 14-hecalı şeirin bölgülərini 4-3-4-3 və s. kimi də qəbul etmək olar. Sözlər 7-liklər daxilindəki kiçik bölgülərdə (4-3 bəzən də 3-4) parçalana bilər. Misal:
Mən səni öm/4/rüm boyu/3 təbəssümlü/4 görmüşəm/3,

Gülümsər göz/4/lərindən/3 sevinc, fərəh/4 dərmişəm/3.

Sənin səa/4/dətinə/3 həyatımı/4 vermişəm/3,

Bəs nədir bu/4 hıçqırıq/3?.. Göz yaşın al/4/maz-almaz/3.

Canavarlar/4 önündə/3, gülüm, ağla/4/maq olmaz/3!

X.R.Ulutürk

15-hecalı şeir. Əsasən 8-7, bəzən də 7-8 bölgüsün-də olur. Sözlər 8 və 7-liklər arasında parçalanmır. 8 və 7-liklər özləri isə ayrılıqda 8 və 7-hecalı şeirin xüsusiyyət-lərini daşıyırlar. Yəni, 15-hecalı şeirin bölgülərini 4-4-4-3 və 4-3-4-4 (bəzən də 3-4-4-4) kimi də qəbul etmək olar (4-4-3-4 variantı isə praktiki olaraq özünü doğrultmur). Burada sözlər 8 və 7-liklər daxilindəki kiçik bölgülərdə (uyğun olaraq 4-4, 4-3 və ya 3-4) parçalana bilər.

4-4-4-3 bölgülü şeirə misal:

Altı gündə/4 xəlq еylədi/4 aləmi süb/4/hanı mərd/3;

Aya, Günə/4 qərar qoyub/4, dolanır dün/4/yanı mərd/3.

Məhəmməd şə/4/ninə еndi/4 doxsan min kəl/4/mə tamam/3,

Osman yazdı/4, cəm еylədi/4 otuz cüz Qu/4/ranı mərd/3.

Aşıq Ələsgər
4-3-4-4 bölgülü şeirə misal:
Ələsgər Məc/4/nun olub/3, düşüb Lеyli/4 sеvdasına/4;

Sailəm, bir/4 sayə sal/3, üz döndərmə/4 barı, gözəl/4!

Aşıq Ələsgər
15-hecalı şeir heca vəzninə o qədər də uyğun olmayan 3-4-4-4 bölgüsü ilə yazıldıqda misralar eyni bölgülənməyə malik rəməl-6 qəlibində yazılmış əruzvəznli şeirlərə bənzəyir (onun təqlidi kimi görünür). Belə şeirlər əsasən aşıq yaradıcılığında (“divani” və müxəmməs” şəkillərində) rast gəlinir:
Ay qonaq/3, bir bəri bax/4, gör necə dil/4/bər oynayır/4.

Gül zərif/3 dəstə dərib/4 dəstində gül/4/lər oynayır/4.

Naz ilə/3 ağ üzünə/4 düzübdür tel/4/lər oynayır/4,

Səsinə/3 həvəsinə/4, car çəkib el/4/lər oynayır/4.

Xəyyat Mirzə
Bir çox hallarda aşıq şeirlərində (əsasən “müxəm-məs” şəklində) 15 və 16-hecalı misralar qarışıq olur. Yəni eyni şeirdə (bənddə) həm 15 (adətən 7-8 bölgüsündə), həm də 16-hecalı misralar olur:
Qəmgin idim/4, xələt vеrdi/4, məlul könlüm/4 açdı gözəl/4;

Arifsən, əh/4/li-ruhsan/3, can cana pеş/4/kaşdı, gözəl/4!

Ay qabaq/3 şölə vеrir/4, qaşın göyçək/4 qaşdı, gözəl/4!

Nə qədər gö/4/zəl görmüşəm/8, hamısından/4 başdı gözəl/4;

Cavanşir gö/4/zəllərinin/4 cəmisi qur/4/ban gözələ/4!

Aşıq Ələsgər
16-hecalı şeir. 8-8 bölgüsündə olur. Sözlər 8-liklər arasında parçalanmır. 8-liklər özləri isə ayrılıqda 8-hecalı şeirin xüsusiyyətlərini daşıyırlar. Yəni, 16-hecalı şeirin bölgülərini 4-4-4-4 kimi də qəbul etmək olar. Sözlər 8-liklər daxilindəki kiçik bölgülərdə (4-4) parçalana bilər:
...Kafiri də/4 sevən olsa/8, açar, gözəl/4/ləşər hələ/8,

Eşq, məhəbbət/4 yaşayırsa/8, tükənməyib/4 bəşər hələ/8.

...Bu dünyamı/4 dəyişərəm/8 səni unut/4/maqdan ötrü/8,

Ölümə el/4/çi düşərəm/8 səni unut/4/maqdan ötrü/8.

C.Novruz
Prof. Məmməd Əliyev (İracoğlu) 16-hecalı şeirin 7-9 bölgülənməsinə malik olduğunu da qəbul edərək buna misal kimi M.Şəhriyarın “Səhəndə məktub” şeirini göstər-mişdir (19, s. 203-204). Halbuki, həmin şeir heca vəznin-də yox, əruz vəzninin rəməl-5 qəlibində yazılmışdır:
Şahdağım, çal papağım, el dayağım, şanlı səhəndım,

Başı tufanlı səhəndim, ürəyi qanlı səhəndim...

M.Şəhriyar