Türküstan” kitabxanası Şirvani Ədilli azərbaycan şEİRİNDƏ forma məSƏLƏLƏRİ

Türk şeirində heca vəzninin formalaşmasını nə-zəri cəhətdən müəyyənləşdirmək mümkün olsa da, bu inkişafın hansı əsrlərdə, hansı mərhələlərlə baş verdiyini öyrənmək xeyli çətinliklər yaradır.

Tanınmış tədqiqatçı Bəxtiyar Tuncay hələ nəşr olun-mamış “Azərbaycan türklərinin islamaqədərki dili və ədəbiyyatı” əsərində aşağıdakı şifahi xalq şeiri nümunə-lərinin eneloit dövrü (6-8 min il öncə) mərasimlərinə aid ovsunlar olduğunu qeyd edərək o dövrün ovsun mətnləri-nin günümüzədək heç dəyişmədən və ya cüzi dəyişiklik-lərlə gəlib çatmasının mümkün olduğunu qeyd edir:

"Daş başım/3,

Yaş başım/3,

Yaş oldu/3

Üst-başım/3."

“Suda daşım/4,

Baba daşım/4,

Gələr, getməz/4

Yağışım/3.

Suda daşım/4,

Yaş başım/3,

Yaş oldu/3

Üst-başım/3.”

“Qodu daşı/4,

Odu daşı/4,

Qodu kəssin/4

Yağışı/3.”

“Budu daşı/4,

Buludların/4

Kudu daşı/4,

Bişirmişəm/4

Xəmiraşı/4.”
Qonaq gəlsin/4

Godu başı/4,

Gətirsin/3 Qonaq gəlsin godu başı/8,

Qızıl günü/4 və ya: Gətirsin qızıl günü/7.

Aparsın/3 Aparsın yağışı/6

Yağışı/3.

Bu nümunələri forma baxımından mənzum xalq de-yimi nümunələri (o cümlədən S.P.Pirsultanlının toplayıb tədqiqata cəlb etdiyi nümunələr (səh.-94-98) ilə eyni kateqoriyaya aid edə bilərik. Belə ki, bu nümunələr də qafiyəlidir, eyni zamanda 3 və 4, 6, 7 və 8-hecalı mis-ralardan ibarətdir. Misralarında heca saylarının bərabərli-yinin gözləndiyi və gözlənmədiyi bəndlər var. Yəni, bu nümunələri də heca vəzninin müəyyən ünsürlərinə malik (heca vəzninəqədərki) qafiyəli sərbəst şeir nümunələrinə aid etmək olar.

Burada bizi düşündürən əsas sual ondan ibarətdir ki, əgər doğrudan da minilliklər öncə belə qafiyəli və heca vəzninə daha yaxın şeir nümunələri mövcud idisə, bəs nəyə görə XI əsrə qədərki yazılı abidələrdə belə nümu-nələrə rast gəlinmir?

Məlumdur ki, ümumtürk yazılı mənbələrində tarixə məlum ilk normal heca vəzni nümunələri Mahmud Kaşğa-rinin “Divanü Lüğat-it-Türk” (DLT) əsərində (XI əsr) artıq mövcuddur. Bu əsərdəki şeirlərdə 7-hecalı (4-3 bölgülü) nümunələr əksəriyyət təşkil edir. Həmçinin 8 (4-4), 6 (2-2-2 və 3-3), 11 (7-4 və 4-4-3), 12 (6-6 və 4-4-4) və 14-hecalı (7-7) nümunələrə də rast gəlinir. Divandakı şeirlər-də az sayda fərqli hecalı və bölgüsü hiss olunmayan mis-ralara da rast gəlinir. Misallara baxaq (burada da səğir [n] səslərini “ñ” kimi göstərmişik):

5-hecalı nümunə (sonuncu misra 7-hecalıdır):

Kəldi maña tat

Aydım: əmdi yat,

Kuşka bolub ət,

Səni dilər us böri.

Tərcüməsi:

Gəldi mənə tat,

Dedim: indi yat,

Quşa olub ət,

Səni dilər us, börü

72, I c., səh-111.
6-hecalı nümunələr:
Yalvın anıñ közi, (2-2-2)

Yəlkin anıñ özi, (2-2-2)

Tolun ayıñ üzi, (2-2-2)

Yardı məniñ yürək. (2-2-2)

Tərcüməsi:

Sehrlidir gözü,

Bir qonaqdır özü,

Dolunaydır üzü,

Parçalandı ürəyim.

72, IIIc., səh-35-36.
Küçəndi biləgim (3-3)

Yağudı tiləgim, (3-3)

Təlindi biligim, (3-3)

Təgrüp añar çərtilür. (4-3)

Tərcüməsi:

Gücəndi biləyim,

Yaxlaşdı diləyim,

Dəlindi biliyim,

Dəyib ona yox olur.

72, IIc., səh-168-169.

Bardı ərən konuk (2-2-2)

Bulub kutka sakar, (2-2-2)

Kaldı alığ oyuk (2-2-2)

Körüb əvni yıkar. (2-2-2)
Tərcüməsi:

Qonaq görüb bunu

Qut sayan ərənlər getdi,

Oyuq görən kimi

Evini yıxan pislər qaldı.

72, Ic., səh-385.
7-hecalı nümunələr:

Koşnı-konım oğışka

Kılğıl añar ağırlık,

Artut alıp anunğıl

Ed(h)ü tavar oğurluk
Tərçüməsi:

Qunum-qonşu oymağa

Sən qılginən ehtiram

Hədiyyə al, hazırla

Gözəl uğurlu ənam

72, I.c. səh.175.
Təgmə çiçək öküldi

Bukuklanip büküldi

Tügsin tügün tügüldi

Yazlıp yana yörkəşür.

Tərcüməsi:

Hər bir çiçək yığıldı

Qönçələnib büküldü

Dördkünc düyün düyüldü

Açılaraq bir-birinə girir

72, II.c., səh.280-281.

8-hecalı nümunə:

Ərən alpı okuştılar,

Kıñır közün bakıştılar,

Kamuğ tolmun tokuştılar,

Kılıç kınka küçün sığdı.

Tərcüməsi:

Ərlər, alplar çağırışdılar,

Qızmış gözlə baxışdıar,

Bütün silahlarla toqquşdular,

Qılınc qına güclə sığdı.

72, I c., səh. 232-233 və 365
11-hecalı nümunələr:
Yağı ərür yalñukuñ nəñi tavar, (7+4 və ya 4-4-3)

Bilig əri yağısın nəlik sevər? (7+4 və ya 4-4-3)

Tərcüməsi:

Adamın malı onun düşmənidir

Ağıllı adam düşmənini niyə sevər?

72, IIIc., səh. 332.
Köñül kimiñ bolsa kalı yok çığay, (6-5 və ya 4-4-3)

Kılsa küçün bolmas anı tok, bay. (10 heca, bölgüsüz)

Tərcüməsi:

Kimin könlü yox-yoxsul olsa

Onu güclə tox və zəngin etmək olmaz.

72, III c., səh. 224.
12-hecalı nümunələr:
Oğlum, ögüt alğıl, bilgisizlig kitər, (6-6)

Talkan kimiñ bolsa, añar pəkməz qatar. (6-6)

Tərcüməsi:

Oğlum, öyüd al, biliksizliyi dəf elə,

Kimin qovudu olsa, ona bəkməz qatar.

72, I c., səh. 432
Tamğa suvu taşra çıkıb tağığ ötər, (4-4-4)

Artuçları təgrə önüp tizgin yetər. (4-4-4)

Tərcüməsi:

Damğa suyu çölə çıxıb dağı ötər,

Dövrəsində sıra-sıra ardıc bitər.

72, I.c. səh. 420.
Külsə kişi, atma añar örtər külə, (4-4-4)

Bakkıl añar ed(h)gülügün ağzın külə. (4-4-4)

Tərcüməsi:

Yanına bir adam gəlsə, üzünə yanar kül atma,

Ağzın gülərək ona yaxşılıqla bax.

72, II.c. səh. 52-53
Təñdə belə körsə məni ördək, atar, (4-4-4)

Kalva körüp kaşğalakı suvka batar. (4-4-4)

Tərcüməsi:

Ördək məni o göldə təmrənsiz ox atan görsə,

Qaşqaldaq tez suya cumar

72, I.c. səh. 498.
14-hecalı nümunələr:
Ağruk ağır işiñi ad(h)nağuka yüd(h)ürmə, (7-7)

Açrup özüñ öşərip ad(h)nağunı tod(h)urma. (7-7)

Tərcüməsi:

Ağır yükünü başqasına yükləmə,

Özünü aclıqdan öşərib başqasını doyurma.

72, III.c. səh. 65
Eştib ata-anañıñ savlarını kadırma, (7-7)

Nəñ kut bulup kövəzlik kılnıp yana kudurma. (7-7)

Tərcüməsi:

Ata-ananın öyüdlərini eşidib rədd etmə,

Nemət tapsan, ərköyünlük edib qudurma.

72, I.c. səh. 484.
Məlumdur ki, DLT-ə qədər VIII-IX əsrlərə aid uyğur şeir mətnləri (dini məzmunlu “maniçi” poeziya) vardır. XI əsrdə (bəzi fikirlərə görə daha öncəki əsrlərdə) qələmə alınmış, sonradan üzü köçürülmüş Dədə Qorqud das-tanında olan şeirlərin isə formaca hansı dövrün məhsulu olduğunu müəyyən etmək xeyli çətindir. Bu abidənin bu günə gəlib çatmış ən əski əlyazma nümunəsi XVI əsrə aiddir. Məlumdur ki, bu dövrdə artıq heca vəzni mü-kəmməl bir inkişaf səviyyəsinə çatmışdı. Dədə Qorqud dastanının yaranma dövrünün əsasən VII əsr olduğu qəbul edilir. Həmin dastanın məzmunda isə hətta era-mızdan əvvəlki dövrləri əks etdirən motivlər var. Şeir-şünas alim T.Quliyev Dədə Qorqud şeirləri ilə “Divanü Lüğat-it-Türk” əsərindəki şeir nümunələri arasındakı for-ma fərqinin azı 1000-1500 illik inkişaf dövrü ərzində baş verə biləcəyini ehtimal edərək, Dədə Qorqud mətnlərinin forma baxımından da eramızdan əvvəlki əsrlərə aid olduğu qənaətinə gəlir (34, 36). Lakin aşağıda görəcəyik ki, Divani-Lüğat-it Türk əsərinin yarandığı dövrdən cəmi 3 əsr öncəyə aid olan uyğur şeirləri də formaca Dədə Qorqud şeirlərinə oxşardır, hətta Dədə Qorqud şeirləri ilə müqayisədə heca vəznindən daha uzaqdır. Lakin onu da nəzərə almaq lazımdır ki, şeir nümunələrinin forması onun qələmə alındığı dövrün xalq şeir förmasına uyğun olmaya (ondan geri qala) da bilər.

Şərqi Türküstandakı Turfan vilayətindən qazıntılar zamanı əldə olunan əlyazmaların arasından tapılmış, Aprınçur Təginin (VIII əsr) qələmindən çıxmış aşağıdakı nümunələr “maniçi” poeziyanın ən əski nümunələri kimi qəbul olunur:

I mətn:

Bizim tenqrimiz edqüsi redni tiyür

Bizim tenqrimiz edqüsi redni tiyür

Rednidə yiq menin edqü tenqrim alpım bekrəkim

Rednidə yiq menin tenqrim alpım bekrəkim

Biləqüsüz yiti vajçır tiyür

Biləqüsüz yiti vajçır tiyür

Vajçırda ötvi biliqliqim tüzünüm yarukum

Vajçırda ötvi biliqliqim bilqəm yanqam

Kün tenqri yarukın teq köküzlüqüm bilqəm

Kün tenqri yarukın teq köküzlüqüm bilqəm

Körtlə tüzün tenqrim külüqüm küzünçüm

Körtlə tüzün tenqrim burkanım bulunsuzum.
Tərcüməsi:

Bizim tanrımızın yaxşılığı cəvahirdir, deyirlər,

Bizim tanrımızın yaxşılığı cəvahirdir, deyirlər,

Cəvahirdən daha üstün mənim yaxşı tanrım, igidim, qüdrətlim

Cəvahirdən daha üstün mənim yaxşı tanrım, igidim, qüdrətlim

Bülöv daşından almaz ityi olur, deyirlər,

Bülöv daşından almaz ityi olur, deyirlər,

Almazdan daha kəskin mənim biliklim, əsillim, işığım,

Almazdan daha kəskin mənim biliklim, əsillim, işığım,

Gün tanrı işığı tək köküslüm, müdrikim,

Gün tanrı işığı tək köküslüm, müdrikim,

Gözəl, əsil tanrım, şöhrətlim, hafizim (qoruyucum)

Gözəl, əsil tanrım, bütüm (buddam), nadirim (tapılmazım)

(77, s. 110-111)

II mətn:

1. a...

adınçığ amrak

Amrak özkiyəm

2. kasınçığımın öyü kadğurar men

kadğurdukça kaşı körüləm

kavışığsayur men

3. öz amrakımın öyür men

öyü evirür men ödü... çün

öz amrakımın önüqsəyür men

4. barayın tisər baç amrakım

baru yimə umaz mən

bağırsakım.

5. kirəyin tisər kiçiqkiyəm

kirü yimə umaz mən

kin yıpar yadlığım.

6. yaruk tenqrilər yarlıkazun

yavaşım birlə

7. küçlüq priştilər küç birzün

közi karam birlə

külüşüqin oluralım
Tərcüməsi:

1. a...

Misiliz sevgili...

Sevgili canım...

2. İstəklimi düşünüb həsrət çəkirəm

Həsrət çəkdikcə, qaşı gözəlim

qovuşmaq istəyirəm!

Gedim desəm, gözəl sevgilim,

Gedə də bilmirəm

mərhəmətlim,

Girim desəm, kiçikciyim

girə də bilmirəm.

mişk-ənbər qoxulum

Nurlu tanrılar buyursun

ipək xasiyyətlim ilə

birləşərək bir daha ayrılmayaq.

Qüdrətli mələklər qüvvət versin

gözü qara ilə

gülə-gülə oturaq.

(77, s. 111-112)

Göründüyü kimi bu nümunələr formaca Dədə Qor-qud şeirlərinə oxşardır. Belə ki, burada da qafiyələnmə əvəzinə eyni söz və ya şəkilçinin təkrarını görürük. Mis-ralarda heca sayları fərqlidir. Misraların bölgülənməsi isə demək olar ki, hiss olunmur. Məhz bölgülənmə baxımın-dan bu uyğur şeir mətnləri Dədə Qorqud şeirlərindən geri qalır. Lakin həmin uyğur şeirlərinin qələmə alındığı VIII əsrdə heca vəzninə daha yaxın şeirin paralel şəkildə mövcud olub-olmadığı qaranlıq qalır.

Qədim folklorumuzun tədqiqatçısı Bəxtiyar Tuncaya görə uyğur abidələrində mühafizə olunmuş aşağıdakı şeir nümunəsi məhz III əsrdə yaşamış şair, mütəfəkkir, din yaradıcısı Maninin qələminə məxsusdur:

1.Tüzün bilqə kişilər, tiriləlim,

Tenqrininq bitiqin biz işidəlim.

Tört iliq tenqrilərkə tapınalım,

Tört uluğ emqəkdə kurtulalım.

5.Tört iliq tenqrilərdə tanığmalar,

Tenqri nomın todağmalar.

Tünəriq yeklərkə tapunuğmalar,

Tümənliq irinçü kılığmalar

10.Tüpintə ol ukma ölməki bar,

Tünəriq tamuka tüşməki bar.

Tümənliq yeklər kelir tiyür,

Tumanlıq yeklər ayar tiyür

15.Tünəriq tünçülə basar tiyür

Tunumluğ teqir tiyur

Tönq özə olurup tültürür tiyur

Tanmış üzütlər taşıkar tiyür...

Tərcüməsi:

1.Əsil müdrik insanlar, toplanaq,,

Tanrının kitabını dinləyək,

Dörd haki9m tanrıya tapınaq,

Dörd böyük əzabdan qurtulaq.

5.Dörd hakim tanrını inkar edənlər,

Tanrı sözünə qiymət verməyənlər.

Qaranlıq şeytanlara tapınanlar

On minlərlə günah işləyənlərə

10.Sonunda insanın yenə bu ölməyi var.

Qaranlıq cəhənnəmə düşməyi var

Dumanlı şeytanlar işini görür, deyirlər

15.Qaranlıq gecə kimi üzərinə çökər deyirlər,

Sıxıntı içinə düşər, deyirlər.

Köksünə oturaraq dəlik-deşik edər, deyirlər.

İnkar edən ruhlar bayıra çıxar deyirlər...

(77, s. 112)
Bu şeir parçasını həqiqətən III əsr Azərbaycan şeiri nümunəsi kimi qəbul etsək, bu nümunəyə əsasən Azər-baycanda o dövrün şeir vəzni haqqında müəyyən təsəv-vür yaratmaq olar. Maraqlıdır ki, nümunə “maniçi” poezi-yanın digər nümunələri ilə, hətta Dədə Qorqud şeirləri ilə müqayisədə heca vəzninin 11-hecalı variantına daha yaxın olması ilə seçilir. Belə ki, burada, misralardakı heca sayları Dədə Qorqud şeirlərinə nisbətən daha az fərqlənir və 11 hecaya yaxın ətrafda dəyişir. Deməli bu gün müəllif ədəbiyyatında heca vəzninin ən çox istifadə olunan 11-hecalı ölçüsünə yaxınlaşma artıq həmin dövrdə baş vermişdir. Lakin bu nümunə bölgülənmə baxımından Dədə Qorqud şeirlərindən geri qalır. Belə ki, burada Dədə Qorqud şeirlərindən fərqli olaraq bölgülənmə his olunmur.

Qafiyələnməyə gəldikdə bu şeir nümunəsində Dədə Qorqud şeirlərində olduğu kimi qafiyələnmə hələ forma-laşmamış, qafiyə yerində qrammatik paralellər dayanmış-dır. Lakin misraların əvvəlində “t” samiti əsasında allitera-siyanın (səs təkrarının) şahidi oluruq.

Göründüyü kimi mövcud yazılı mənbələr hələlik ümumtürk şeirinin, xüsusən Azərbaycan-türk şeirinin inkişaf yolunu xronoloji olaraq izləmək üçün yetərli deyil.

Ərəb və fars şeirində isə sillabik vəznə aid edilə biləcək nümunələrin eramızın əvvəllərində (təxminən III-V əsrlər) artıq mövcud olduğu qeyd edilir. Yunan şeirindəki “stopa”ları metro-ritmik vahid kimi qəbul etsək yunanlarda nəinki sillabik, hətta metro-ritmik vəznin eradan əvvəl artıq mövcud olduğunu deyə bilərik. Ehtimal etmək olar ki, ərəblər və farslarla eyni dövrdə Azərbaycan-türk şei-rində də sillabik vəzn formalaşmışdır, sadəcə olaraq ya-zılı şəkildə bu günə gəlib çıxmamışdır. Ümumşərq mədə-ni inkişafı baxımından da bu ehtimal böyükdür.

Çoxsaylı sadə və mürəkkəb şeir şəkillərinin (sərbəst şəkil istisna olmaqla) yaranmasına gəldikdə bu həlli daha çətin olan məsələdir. Həmin şeir şəkillləri çox güman ki, sillabik vəzn və qafiyə formalaşdıqdan sonra yaranmışdır. Şərq xalqlarında əsasən biri-birinə oxşar şeir şəkilllərin-dən istifadə edilir. Bu şeir şəkilllərində (ən sadə şeir şəkilləri – bayatı, rübai və s. istisna olmaqla) şeir yazmaq xüsusi şüurlu fəaliyyət tələb edir. Şəkillərin isə kim tərəfindən, necə yaradılması məlum deyil. Ona görə də ümumilikdə xalq yaradıcılığna aid etmək olar.

Şeir formalarının məhdudiyyətləri

və funksiyaları
Məlumdur ki, vəznin və şəklin qaydaları (misranın heca sayının sabitliyi və bölgülənməsi, qafiyələnmə, bəndlərdə rədif, ritmik ardıcıllığın gözlənilməsi və s.) şeir yazmaqda, şeirdə fikri ifadə etməkdə müəyyən məhdu-diyyətlər yaradır. Bu məhdudiyyətlər şeir formalarının sa-dəsindən mürəkkəbinə doğru daha da artır. Bunun nəti-cəsində şeirdə forma qaydalarını təmin etmək xatirinə yazılmış parçalar (qafiyə xatirinə istifadə olunan sözlər və misralar, rədif xatirinə yaradılan bəndlər, heca sayını tamamlamaq üçün artırılan ifadələr, əcnəbi sözlərdən və ləhcə elementlərindən məqsədli istifadə və s.) mövcud olur. Bu hal ən məhdudiyyətsiz şeir forması – bölgüsüz, qafiyəsiz sərbəst şeir istisna olmaqla qalan bütün şeir formalarında bu və ya digər dərəcədə qaçılmazdır. Han-sısa şairin nə xüsusi istedadı, nə “vergi”si bu halların qar-şısını ala bilməz, istənilən müəllifin şeirlərində bu hallara rast gəlinir. Lakin, əgər misraların öz mənası, misralar arasında məna əlaqəsi, məntiqi fikir ardıcıllığı, bənd-lərarası məna əlaqəsi, şeirdə ümumi ideya, vahid məzmun saxlanılarsa şeirin forma qaydalarını (qafiyə, heca sayı, bölgü və s.) təmin etmək xatirinə yazılmış parçalar qüsur kimi yox, tam normal qəbul olunma-lıdir. Yox, əgər forma qaydalarını təmin etmək xatirinə yazılmış parçalar mənasız (və ya mənasının mətləbə dəxli olmayan) parçalara, misralararası və bəndləra-rası məna əlaqəsinin olmamasılna, məntiqi fikir ardı-cıllığının pozulmasına, şeirdə ümumi ideyanın və va-hid məzmunun itməsinə gətirib çıxararsa, yazılı ədə-biyyatda bu böyük qüsur kimi qəbul olunmalıdır.

Lakin şifahi ədəbiyyat (xalq və müəllif) nümunələ-rində (bayatılar, aşıq şeirləri, bədahətən şeir demə və deyişmə, meyxana və s.) bu kimi hallar məqbuldur. Çünki şifahi sənətlərin fünksiyası bir az fərqlidir. Belə ki, burada ilk növbədə diləyatımlılıq, tez yadda qalma, avaz, musiqi, əyləndirmə və b. qeyri-məzmun elementləri tələb oldu-ğundan məzmunun zəif olması ümumi sənətin gözəlliyinə xələl gətirmir.

Bildiyimiz kimi xalq bayatılarında adətən əsas fikir, məna biri-biri ilə qafiyələnməyən son iki misrada olur, ilk iki misra isə sonuncu ilə qafiyələnməsi xatirinə deyilir və adətən ya mənası olmur ya da mənasının məzmuna dəxli olmur. Bu da təsadüfi deyil. Belə ki, bayatıda misranın qısa olması fikri ifadə etməkdə məhdudiyyət yaradır. Lakin digər tərəfdən əsas fikrin deyildiyi misraların biri-biri ilə qafiyələnməməsi, həmçinin sonuncu ilə qafiyələnən ilk iki misranın mənasının önəmli olmaması bu məhdudiyyəti müəyyən qədər azaldır. Ona görə də dərin mənalılıq və gözəllik bayatıda (son iki misrada olsa da) baş tutur.

Misallar:

Mixək əkdim ləyəndə,

Mixək boynun əyəndə,

Yeddi qurban kəsərəm

Əlin əlimə dəyəndə.

Xalq bayatısı
Qızıl gül oyum-oyum,

Dərim qoynuma qoyum,

Yağış yağar yer doymaz,

Mən səndən necə doyum?

Xalq bayatısı
Lakin bütün misraları arasında məna əlaqəsi olan, məntiqi fikir ardıcıllığının əvvəldən axıra izləndiyi xalq bayatıları da var:

Bağa girdim üzümə,

Tikan batdı dizimə,

Əyildim çıxartmağa

Yar sataşdı gözümə.

Xalq bayatısı
Boz at gəlir enişdən,

Sinəbəndi gümüşdən,

Bizə də qismət olsun

Tərkindəki yemişdən.

Xalq bayatısı
Forma qaydaları xatirinə deyilən, mənasız və ya mənasının mətləbə dəxli olmayan misraların deyilməsi şifahi sənət kimi bədahətən deyilən meyxanalar üçün də xarakterikdir. Lakin şifahi sənət olduğuna görə meyxa-nada da bu hallar bağışlanılandır. Çünki, burada əsas məqsəd bədahətən söz qoşmaq, insanları əyləndirməkdir və burada bəndin yalnız son misralarının hətta qismən mənalı olması da kifayətdir. Yazılı ədəbiyyatda isə meyxanavari, meyxananı xatırladan süni söz quraş-dırmaları “şair” adına layiq hal deyil və yazılı ədəbiy-yata bir növ hörmətsizlikdir. Təəssüf ki, yaradıcılığı başdan-başa belə şeirlərdən ibarət, lakin “güclü şair” kimi tanınan şəxslər də var. Halbuki, yazılı poeziyada müəllifi heç kim tələsdirmir, istədiyi formanı seçə, kifayət qədər düşünə, şeiri üzərində işləyə bilər.

Ümumiyyətlə, şeirdə qafiyələnmədə iştirak etmə-yən misraların sayı nə qədər çox olsa və misra nə qədər uzun olsa forma məhdudiyyətləri o qədər az olar. Gəraylı, qoşma, müxəmməs və onlara bənzər şeir şəkillərində isə qafiyəsiz misra olmadığından və bəndlər arasında da qafiyə əlaqəsi (bəndlərin son misralarının qafiyələnməsi) olduğundan bu şəkillərin məhdudiyyətləri daha çoxdur. Sərbəst (qafiyələnmədə iştirak etməyən) misralı və çarpaz qafiyəli şeirlərdə isə forma məhdu-diyyətləri nisbətən azdır.

Əruz vəznində yazılan şeirlərin daha çox qəzəl jan-rında, özü də adətən heca sayı 14-dən yuxarı olan qəlib-lərdə yazılması da sözsüz ki, təsadüfi deyil. Belə ki, bildi-yimiz kimi əruz vəzni heca vəzni ilə müqayisədə daha çox məhdudiyyət yaradır. Lakin, qəzəlin misralarının uzun ol-ması və birinci beytdən başqa bütün beytlərin birinci mis-rasının qafiyələnmədə iştirak etməməsi, həmçinin klassik ədəbiyyatımızda əcnəbi sözlərdən həddən çox istifadə ənənəsi də həmin məhdudiyyəti xeyli aradan qaldırmış-dır. Ona görə də klassik qoşma-gəraylı ədəbiyyatı ilə müqayisədə kalassik qəzəl ədəbiyyatında şeirin forma qaydalarını təmin etmək xatirinə yazılmış, mənası zəif olan və ya mənasının məzmuna dəxli olmayan parçalar tapmaq demək olar ki, qeyri-mümkündür. Yəni əslində qəzəl yazmaq gəraylı, qoşma, müxəmməs və onlara bənzər, qafiyəsiz misrası olmayan şeirləri yazmaqdan asan olmuşdur. Məhz buna görədir ki, klassik şərq poeziyasında qəzəl janrı daha çox işlənmişdir.

Şeir formalarının məhdudiyyətlərini və fəsadlarını aradan qaldırmaq üçün bütün digər şeir formalarından imtina edib yalnız bölgüsüz, qafiyəsiz sərbəst şeir yaz-maq ideyası ilə bu gün çıxış edənlər var. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, məhdudiyyət yaradan şeir formaları həm də şeirdə müəyyən funksiyaları yerinə yetirir. Ədəbiyyatşünaslıqda bu məsələ də demək olar ki, araşdırılmayıb. Yəqin ki, məhz bu funksiyalarına görə şeir formaları məhdudiyyətlərinə baxmayaraq nəsildən nəslə keçərək yaşamış, öz əhəmiyyətini itirməmişdir.

Şeirin forma elementlərinin məhdudiyyət yaratmaqla bərabər yerinə yetirdiyi funksiyalar aşağıdakılardır:

1. Deyilişi asanlaşdırma və gözəlləşdirmə funksiya-sı. Bu funksiyanı əsasən vəzn və qafiyə yerinə yetirir. Əruz vəzni bu funksiyanı daha yüksək səviyyədə yerinə yetirir. Bu funksiya şeirlərin, o cümlədən mənzum xalq yaradıcılığı nümunələrinin insanlar tərəfindən asan istifa-də edilməsinə və sevilməsinə şərait yaratımışdır.

2. Yadda saxlamanı asanlaşdırma funksiyası. Bu funksiyanı da əsasən vəzn və qafiyə yerinə yetirir. Bu funksiya şeirlərin, o cümlədən mənzum xalq yaradıcılığı nümunələrinin yaddaşlarda saxlanılmasına və əsrlər boyu nəsildən-nəslə ötürülməsinə şərait yaratmışdır.

3. Məcazlardan (bədii təsvir vasitələrindən (BTV)) istifadəyə yönəltmə funksiyası. Bu çox mühüm bir funksi-yadır. Bu funksiyanı əsasən qafiyə və rədif yerinə yetirir. Belə ki, qafiyə və ya rədif şairi fikrini dolayı yolla ifadə etməyə vadar edir ki, bu da bədii təsvir vasitəsinə çevrilir. BTV isə şeirə gözəllik verir. Əlbəttə ki, yerində və qədə-rində işlədilən BTV. Onu da unutmaq olmaz ki, şeir yaz-maqda məqsəd yalnız BTV-dən istifadə deyil. BTV olma-dan da dərin mənalı və gözəl şeirlər yazıla bilər və yazıl-mışdır. Məsələn, aşağıdakı bənddə heç bir BTV yoxdur, lakin kifayət qədər təsirli və gözəldir:
...Otaqda boş qalır gümüş çarpayın,

Küncdə bir kitabı yel varaqlayır.

Naxışlı fincanda soyuyur çayın.

"Vağzalı" çalınır, anam ağlayır...

T. Bayram