Tursun usarovich salimov jahon xalqlari etn ologiyasi

18.1. Aholining shakllanishi
Boltiqbo‘yida qadim zamonlardan ikki til oilasiga - ural (fin-ugor 
guruhi) va hind-yevropa (letto-litov guruhi) tillariga mansub aholi 
yashagan. Mil. avv. Ill mingyillik oxiri - II mingyillik boshlarida 
Boltiqbo‘yining janubiy-sharqiy hududlarida letto-litov qabilalari -
latish va litvaliklar ajdodlari ham janubdan kelib joylashgan. Ular 
ma’lum muddat qo‘shnichilikda yashagan. Asta-sekin hududning ja- 
nubiy va markaziy qismida boltiq tillari, shimolda fin tili ustunligi 
o‘matiladi.
Litvaliklar, latishlar va estonlaming xalq sifatida shakllanishi IX - 
XII asrlarda bo‘lgan. Keyingi asrlarda hududga daniyaliklar, nemislar 
tazyiqi boshlandi. Livoniya ordeni ritsarlari (1237) XIII asrda Latviya 
va Estoniyada mustahkam o‘mashadi. Nemis feodallari egallangan 
yerlami undagi dehqonlari bilan b o iib olishgan. Shaharlarga ham 
nemislaming ko‘plab guruhlari kelib joylashadilar. Yillar o‘tib Li- 
voniyaning nufiizli aholisi pomeshik, ruhoniylar, sex hunarmandlari 
aksari mahalliy (ostdzey) nemislardan bo‘ladi. Tub aholi esa dehqon- 
chilik bilan shug‘ullangan.
Hokimiyatning qo‘llashida latishlar va estonlarda katolik dini tarqa- 
la boshlaydi. XVI asrdan Yevropadan tarqalgan lyuteranlikni ko‘proq 
pomeshchiklar qabul qilganlar. Ular mahalliy dehqonlami ham lyuter- 
anlikka o‘tkazganlar. Latish, eston va liv tillaridagi lyuteran tilidagi 
diniy kitoblar 1525-yilda Lyubek shahiida chop etila boshlanadi.
319

---

Boltiqbo‘yi xalqlaridan faqat litvaliklar 1240-yili kuchli davlat -
Buyuk Litva knyazligini tuzadilar. Litvaliklar nemis ritsarlariga qattiq 
qarshilik ko‘rsatib, faqat g‘arbiy litvaliklar (jemaytlar) XIII asrdan 
nemislarning Tevton ordeni ritsarlari tomonidan bosib olinadi.
Litva va Polsha nemis ritsarlariga qarshi muvaffaqiyatli kurash- 
ish maqsadida 1385-yili Krev uniyasini tuzib, Litva knyazi Yagaylo 
ayni paytda Polsha qiroli ham bo‘lgan. Gryunvald jangida (1410) 
Polsha-Litva qo‘shinlari nemis ritsarlari qo‘shinini yengadi. Natijada 
Litva va Polsha o‘z mustaqilligini saqlab qoladi. Litvada 1387-yildan 
katolitsizm rasman qabul qilina boshlanadi. Polsha va Litva 1569-yili 
Lyublin uniyasini imzolab, Rech Pospolitaya davlatini tuzadi. XVII 
asrda Boltiqbo‘yi yerlari uchun Daniya, Shvetsiya, Rossiya orasida qa- 
tor urushlar bo‘lib, Estoniya shvetsiyaliklar hukmiga o‘tadi. Shvetsiya 
dvoryanlari ham egallagan hududlarda yirik yerlar egasiga aylanadilar.
Boltiqbo‘yi hududlarida ms aholisi XVII-XVIII asrlardan kela 
boshlab, ular aksari Rossiyada diniy tayziqqa uchragan staroobryad- 
lar bo‘lgan. Ruslar Litvaning shimoli-sharqida, Latviyaning sharqiy 
qismida, Rigada, Chud ko‘lining g‘arbiy sohilida joylashgan. XVIII- 
XIXasrboshlaridadeyarlibarchaJanubiy-SharqiyBoltiqbo‘yiRossiya 
tomonidan egallanadi. Hududda ruslashtirish siyosati 1863-1864-yil- 
lardan Litvadagi qo’zg‘o!on bostirilganidan keyin boshlandi. Lotin 
yozuvi 1865-yili taqiqlanib, faqat 1904-yil bu taqiq bekor qilinadi. 
Ruslashtirish siyosati Latviya va Estoniyada ham bo‘lgan.
Latviya va Estoniyada XIX asr o‘rtalaridan sanoat taraqqiyoti 
yuksalib, ularda ishlash uchun ruslar, ukrainlar, belaruslar ko‘chib 
kela boshlaydilar. Aholi etnik tarkibining o'zgarishiga Birinchi jahon 
urushi, undan keyingi Fuqarolar urushi (1918—1920) katta ta’sir etadi.
Rossiya 1920-yildan Boltiqbo‘yi davlatlarining mustaqilligini tan 
oladi. Lekin Germaniya bilan tuzilgan shartnomaga ko‘ra 1940-yil- 
ning avgustida Litva, Latviya va Estoniyaga sovet qo‘shinlari kiri- 
tilib, ulami Sovet daviatiga qo‘shib olinadi.
Litva, Latviya va Estoniya 1991-yil avgustida mustaqillikka 
erishib, Yevropa hamjamiyati hamda NATO harbiy bloki a ’zosiga 
aylanadilar.
320

---

Mahalliy xalqlar o‘zaro madaniy jihatdan yaqin bo‘lsa-da, ular- 
ning barchasi qardosh tillarda so‘zlashmaydiIar. Litvaliklar va latish­
lar hind-yevropa til oilasining boltiq guruhi ga kiradi. Estonlar, ularga 
qardosh kamsonli livlar atigi 100 kishidan ko‘proqni tashkil qiladi, 
ulardan faqat yarmi liv tilini ona tili deb biladi. Livlar qo‘shni madaniy 
jihatdan yaqin latishlar bilan aralashib ketgan.
Ruslar Latviyada 33 %, Estoniyada 29 %, Litvada 8% aholini tash­
kil qiladi. Subetnik guruhlardan setular, latgallar moddiy va ma’naviy 
madaniyatlari bo‘yicha qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega.
Antropologik belgilari bo'yicha litvaliklar, latishlar va estonlar 
katta yevropeoid irqining shimoliy tipiga kiradi. Badan rangining o‘ta 
oqligi, malla soch, baland bo‘y, moviyrang yoki qo‘ng‘ir ko‘z, kalla 
va yuzining kattaligi bilan xususiyatlanadi. Ayni paytda aholining ay- 
rim guruhlarida o‘ziga xos xususiyatlar ham uchraydi.
Aholi diniy tasawurlari bo‘yicha ham bir xil emas. Litvaliklar 
aksari katoliklardir. E’tiqodli latishlarning ko‘pchiligi lyuteran, lekin 
Sharqiy Latviyada qisman katoliklar ham yetarlicha bor, estonlar -
lyuteran va qisman pravoslavlardir. Litvada din hamisha katta o‘rin 
tutsa, latish va estonlar diniy mutaassiblikda ajralib turganlar. Hozirgi 
paytda Latviya va Estoniyada Yevropada eng katta foiz ateistlar va 
dinga e’tiqod qilmaydiganlar yashaydi.