Tursun usarovich salimov jahon xalqlari etn ologiyasi

K o‘chmanchi chorvadorlar. 
C ho‘l ko ‘chmanchilari tuya, qo‘y 
va echki boqadilar. Xususan, Jazoiming janubidagi tuareglar man- 
zillari katta b o ‘lmay, odatda, 5 -6 ta chodirdan iborat. Qabila sardori 
manzili, aksincha, katta va aholisi ko ‘p bo ‘ladi. Yaylov imkoniyat- 
lariga qarab bir joyda 10-30 kun boiishadi. Exan (chodir) balandligi 
1,5-1,8 m, yaxshi ishlov berilgan teri bilan yopiladi. Asosini yog‘och 
sinch tashkil etadi. Eshik o ‘m iga bo‘yra yoki kigiz osib qo‘yiladi.
Chodirda bitta oila yashab, erkaklar qismida (sharq) egar, qurol- 
aslaha. ayollar tomonida uy-ro‘z g ‘or buyumlari, oziq zaxiralari, ki­
yim saqlanadi. Oila hayoti chodirda emas, uning oldida. uchta tosh­
dan qilingan o ‘choq atrofida kechadi.
Chorvadorlarda oziqning asosiy turi - sut mahsulotlaridir. Undan 
qatiq qilishadi. Sariyog' olinadi, pishloq, qurut tayyorlanadi. Donni 
chorva mahsulotlariga almashlab, undan non, kuskus (bo tqa) qili­
shadi.
Asosiy oziqlardan biri - xurmodir. Uni h o ‘l meva yoki quritil- 
gan holda yeyishgan. Xurmoni y o io v ch ilar uzoq safarga olishadi. 
Uni tuya sutiga qo‘shib ham yeyishadi. G o‘sht asosan bayramlarda 
iste’mol qilinadi.
Kechqurunlari manzil aholisi gulxan atrofida to ‘planib, turli 
hikoyalar, qo‘shiqlar tinglashadi. Ayollar amzada deb nomlanuvchi 
qovoqdan yasalgan torli asbobda m usiqa chalishadi. Umuman tua- 
reglarda ayollar shoira, qo‘shiqchi, musiqachi, hikoyachi tarzida 
jamiyatning faol a ’zolaridir.
Uylanmagan yoshlar 
ahal
deb nomlangan gashtakka to"planadilar. 
Odatda, bunday uchrashuvlar o ‘nlab kilometr masofadan kelgan 
yigitlar yig‘ini b o iib , uylanish, turmushga chiqishni aksari yoshlar- 
ning o ‘zlari hal etishadi.
1 
Tuareglar kiyimi Afrikadagi eng murakkab, desak xato boim aydi. 
Shalvarlari keng, ot va tuya minishga qulay, 
ganduru
- keng kashtali 
k o ‘ylak, shuningdek yuzni yopish uchun yopinchiqdan iborat. Bu 
dunyoda erkaklari yuzini yopadigan yagona xalqdir. Sevimli ranglari 
Oq va ko ‘k. Sovuq paytlarda 
burnus
(plash-yopinchiq), jundan salla
53

---

kiyishadi. Oyoqlariga teridan qilingan poyabzal kiyiladi. Endilikda 
ko ‘pchilik yevropacha ko‘ylak kiymoqda.
Ayollar oyoqlarini oq mato bilan o ‘raydilar va gandura kiyadilar. 
Xotin-qizlar zeb-ziynatlarni xush k o ‘radilar, kumushdan uzuklar, bi- 
laguzuklar, munchoqlar taqishadi.
Tuareglar hayotida ilgari tashqi savdo muhim o ‘rin tutgan. Vo- 
halardan Shimolga xurmo, u yerdan - qand, choy, sanoat m ahsulot­
lari tashilgan, transsahro yo'li bo‘ylab Marokashdan Senegalga, Mali 
va Nigerdan xurmo, jun, qurol-yarog‘, u yerdan tuz, oltin, qora tanli 
qullarni olib qaytganlar. Karvon savdosi inqirozga uchrashi tuareglar 
hayotiga salbiy ta ’sir etadi. Endilikda k o ‘plab yoshlar Jazoir janubi- 
dagi neft konlarida ishlamoqdalar.
Tuareglar uy hunarmandchiligida gilamlar, jun matolar ishlati- 
shadi, xurjun, chaylalaming ustiga qalin matolarni yopishadi. Tu- 
areglaming pichoq va qilichlari, yog‘ochdan yasalgan chiroyli egar- 
lari kumush va mis simlar bilan bezalib, uzoq-uzoqlarda mashhur. 
M ahalliy ustalari yupqa, sifatli terilari bilan nom chiqargan.
Jazoir tuareglari qabilalar konfederatsiyasini tuzib, uning sardori 
amenokom
deb nomlangan. Jangchilar ichida alohida 
imhar
deb atal- 
gan toifa shakllangan. Hunarmandlar (inad), yerga ishlov beradigan 
(haratinlar) qora tanli qullar va uy xizmatchilari (iklan) hech qanday 
huquqqa ega boTishmagan. Qulchilik bekor qilingandan keyin ushbu 
aholi vakillari neft sanoati korxonalarida ishlay boshlagan. Avvalgi har- 
biylar toifasi endilikda yuk mashinalari haydovchisiga aylanganlar.
Amhara bilan aralash yashayotgan tuareglar XVI asrdan ко‘chib 
kelib o ‘zlariga m a’qul ekologik imkoniyat - chorvachilik bilan 
shug‘ullanishni boshladilar. Hozirda qo‘shni amharalardan dehqon- 
chilikni o‘zlashtirib, qoramolchilik bilan ham m ashg‘ul boTmoqdalar.
Oromola urug‘-qabila tizimi saqlangan, ayrim aholi guruhlari 
ko ‘chmanchi chorvachilik bilan yashab kelmoqda. Ularning moddiy 
madaniyati ko‘chmanchi hayot va xo‘jalik bilan bogTiq, an’anaviy 
diniy tasavvurlar saqlangan, mahalliy taqvim yaratilgan, yosh gu­
ruhlari, toifalar saqlangan. Erkaklarning an’anaviy kiyimi ikki b o ia k
54

---

matodan tashkil topib, birini yubka singari tana atrofiga o‘rashgan, 
ikkinchisi k o 'k ra k va yelkani yopishga m o ‘ljallangan. Ayollar 
kiyimi - y o ‘l-yo‘l yorqin ranglardagi mato bilan tanalarini o‘raydilar. 
Erkaklar ham, ayollar ham ishlov berilgan teridan yopinchiqqa ega 
bo‘lib, u chig‘anoqlar bilan bezatilgan.
Somali xalqining k o ‘pchiligi ham ko ‘chmanchi chorvachilik bi­
lan shug'ullanadi. Shimol va Janubdagi cho‘l hududlarida tuya, qo‘y 
va echki boqishadi. Iqlimi m urakkab bo'lm agan, o 't-o 'lan lar yetar- 
li joylarda qoramol ham boqilgan. Bolalar m ayda shoxli mollami, 
erkaklar tuyalar va qoramolni boqadilar. Tuyani erkaklar, sigirlarni 
o ‘smirlar, qo‘y-echkilam i ayollar sog‘adi. K o‘chmanchilami mol, 
kiyim, turar joy, poyabzal bilan ta ’minlaydi. K o‘chmanchilar oziqla- 
rining asosini sut mahsulotlari tashkil etadi. Ahyon-ahyonda q o ‘y- 
echki so‘yishadi. Yirik shoxli molni bayramlarda so‘yadilar. Don va 
sabzavotlam i ko"chmanchilar dehqonchilik aholisi bilan ayirbosh- 
lash orqali oladilar.
Somaliliklar faqat qishloqlarda emas, aksari shaharlarda ham 
an’anaviy kiyimlami kiyadilar. Ayollar uzun keng yubka, tepasida chi­
royli gulli mato bo‘laklarini o ‘rab o‘ng yelkalarida qistirib qo‘yadilar. 
Erkaklar kiyimi tikilmagan, ikki b o ‘lak matodan birini beligacha, ik- 
kinchisini yelkaga tashlab yuradilar. Oyoqlarida teridan yengil poy­
abzal, boshlarida qalpoqcha, u b a ’zida salla bilan to ‘latilgan.
Nikoh yoshi qizlar uchun 15-17, yigitlar uchun 20 qilib belgi- 
langan. Islom aqidalari an’anaviy dinlar bilan mujassamlashgan. Boy 
xalq og‘zaki ijodi bosh qahramoni mol, sevgi she’riyatida qizlaming 
go‘zalligini tuyalarga qiyoslashgan.