U хudoyberdiev, B. Aliev

7.5. Ko‘p omilli korrelyatsiya to‘g‘risida tushuncha 

Ko‘p omilli korrelyatsiya deb, natijaviy belgining bir qancha omil

belgilarga bog‘liqligini statistik jixatdan o‘rganishga aytiladi.
Ko‘p omilli korrelyatsion taxlilning asosiy vazifasi ikki yoki undan

---

85
ko‘p omillarning ta’sirini o‘zgaruvchan belgi qiymatini aniqlashga

qaratilgan.
Ko‘p omilli korrelyatsion bog‘lanishlar tenglamasining tuzilishi
quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi.
1 - bosqich: bog‘lanishlar tenglamasini tanlash;
2 - bosqich: omillar - argumentlarini tanlash;
3 - bosqich: aralash bulmagan baxolashlarni aniqlash uchun zarur
buladigan kuzatishlar sonini aniqlash.
p o‘zgaruvchan chiziqli regressiya tenglamasi quyidagi ko‘rinishga
ega:
У
= a
0
+ a
1
x
1
+ a
2
x
2 
+ … + a
n
x
n

Bu yerda: u - x

1
, x
2
,… x
n
+ argumentlarga mos keladigan o‘rtacha
qiymati.
a
0
, a
1
, … a
n
lar - noma’lum parametrlar.
Iqtisodiy hodisalar murakkab bo‘lganligi sababli, iqtisodiy
ko‘rsatkichlarni o‘rganganda ko‘p omilli korrelyatsiyadan foydalaniladi.
Ko‘p omilli korrelyatsiya hozircha ayniqsa, iqtisodiy ko‘rsatkichlarni
tahlil qilganda ilmiy ishlarda ko‘p qo‘llanmoqda. Misol: Xudayberdiyev
Umar 1972-1973 yillarda iqtisod fanlari nomzodlik dissertatsiyasiga non
ishlab chiqarish kombinati umumiy foyda – rentabellik ko‘rsatkichiga
asosiy vositalarning foydalanish samaradorligi (X
2
) aylanma mablag‘lar
aylanuvchanligi (X
4
) hamda sotilgan mahsulotning 1 so‘miga to‘g‘ri
keladigan harajatlar (X
5
) omillarini tanlab olib ko‘p omilli korrelyatsion
matematik model taklif qilgan. Bunda barcha omillarning natijaviy
ko‘rsatkichiga ta’sirining korrelyatsiya koeffitsiyenti R = 0,952 bo‘lgan.
U yillarda barcha hisob-kitoblar qo‘lda oylab bajarilar edi. Hozirgi
paytda matematik dastur ishlab chiqilgan bo‘lib omillar va natijalar
o‘rtasidagi bog‘lanishlar ko‘p omilli korrelyatsiya usulida zamonaviy
kompyuterlarida bir necha soatlarda bajariladi.
Samarqand iqtisodiyot va servis instituti huzuridagi ixtisoslashgan
Kengashda nomzodlik dissertatsiyasini 2010 yilda yoqlagan Sharipov
Tulqin avtoreferatining 14-15 betlarida Samarqand viloyatida umumiy
ovqatlanish chakana tovar aylanmasining o‘zgarishiga ta’sir etishi
mumkin bo‘lgan 7 ta omil tanlab olingan. Ularning har biri o‘rtasidagi
bog‘lanish va omillarning natijaviy ko‘rsatkichga ta’siri o‘rganilib
quyidagi matematik model yaratilgan:
у = 24045,48+0,02X
1
-216,96 X
7
+59,67X
5
-141,64X
3

---

86
“Korrelyatsion-regression tahlil va uning bozor iqtisodiyoti