U. T. Berdiev

Aylantiruvchi momentning o‘zgarishi. Agar tahlilni soddalashtirish maqsadida M₀ ni e’tiborga olmasak, unda (30.4) va (30.2) ifodalarga asosan quyidagiga ega bo‘lamiz:
M = M₀ + M₂ ≈ M₂ = С_MI_aФ. (30.15)
Magnit zanjiri to‘yinmagan O‘TM da magnit oqimi Ф qo‘zg‘atish toki I_qo′z ga to‘g‘ri mutanosibda bo‘lganligidan, (30.14) tenglamani hisobga olgan holda momentning ifodasini quyidagicha yozish mumkin:
M = С_MKfI²_a = С′_MI²_a . (30.16)
Momentning bunday ifodalanishida M = f (I_a) egri chizig‘ining parabola ko‘rinishiga o‘xshashligidan dalolat beradi. Odatda, valdagi yukning oshishi bilan magnit zanjiri to‘yinib, magnit oqimi Ф  const bo‘ladi. Bu holda ketma-ket qo‘zg‘atishli motor uchun momentni quyidagicha yozamiz:
M = С_MФI_a = C₃I_a , (30.17)
bu yerda C₃ = С_MФ − o‘zgarmas kattalik.
Ketma-ket qo‘zg‘atishli motor momentining kuchayishi yuklama tokining kvadratiga to‘g‘ri mutanosibligi (M  I²) juda muhim amaliy ahamiyatga ega. Bu ayniqsa, katta qiymatli ishga tushirish momenti talab qilinadigan mexanizmlarda, ya’ni kranlar, metro, tramvay, trolleybus, avtomobillardagi starter va elektrovozlar, shuningdek O‘TM o‘ta yuklanish qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak bo‘lgan hollarda muhim ahamiyatga ega bo‘ladi.
Foydali ish koeffitsientining o‘zgarishi –  = f (P₂) (30.6-rasm). Ma’lumki, foydali quvvat quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:
P₂ = U∙I_a∙ . (30.18)
Ketma-ket qo‘zg‘atishli motorning validagi yuki P₂  0,5P_N dan P₂=1,25P_N gacha bo‘lgan oraliqda o‘zgarganida FIK  ning o‘zgarishi kam bo‘ladi. Ketma-ket qo‘zg‘atishli motorda mexanik va magnit isroflar yig‘indisi valdagi yukka deyarli bog‘liq bo‘lmaydi. Bu quyidagicha tushuntiriladi. Tok I_a ning oshishi bilan magnit oqimi oshadi, bu esa aylanish chastotasi kamayishiga olib keladi, ya’ni bir tomondan magnit isroflar oshsa, ikkinchidan, aylanish chastotasining kamayishidan mexanik isroflar kamayadi; natijada ularning yig‘indisi kam o‘zgaradi. Shu sababdan ketma-ket qo‘zg‘atishli motorda FIK o‘zining maksimal qiymatiga, xuddi parallel qo‘zg‘atishli motorlardagi singari, o‘zgarmas isroflari (salt ishlash isroflari) o‘zgaruvchan isroflarga (elektr isroflariga) teng (P₀= I²_aR_a) bo‘lganda erishadi.
Ma’lumki, ish xarakteristikalari kuchlanishning U= U_N = const qiymatida olinadi, shuning uchun O‘TM ga berilayotgan elektr quvvati P₁=UI_a yuklama toki I_a ga mutanosib ravishda o‘zgaradi. Demak, P₁= f (P₂) bog‘liqlik boshqa masshtabda tokning o‘zgarishi I_a= f (P₂) ni ko‘rsatadi.