U. T. Berdiev

30.4§. O‘zgarmas tok motorlarining mexanik xarakteristikalari
1) Parallel qo‘zg‘atishli O‘T motorining mexanik xarakteristikalari –n = f(M_em): kuchlanish U_a= U_N= const, yakor zanjiridagi qarshilik R_a= const va qo‘zg‘atish zanjiridagi qarshilik R_qoz= const shartlar bajarilganda, motor valiga ulangan ish mexanizmining tormozlovchi momenti M_{t ni} (M_t= M= M₀ + M₂) o‘zgartirib olinadigan aylanish chastotasi n ning o‘zgarishini ifodalaydi. Mexanik xarakteristikani tahlil qilish uchun yakor zanjiriga ketma-ket ulangan R_r hisobga olgan holda (30.12) ifodani quyidagicha yozamiz:
n = [U− I_a(R_a+R_r)]/(C_EФ) =U/(C_EФ) − I_a(R_a+R_r)/(C_EФ) . (30.25)
Bunga M= С_mI_aФ ifodadan aniqlangan tok I_a ning [I_a=M/(С_mФ)] qiymatini qo‘yib, hamda n = const bo‘lganda M= M_t bo‘lishini e’tiborga olgan holda quyidagiga ega bo‘lamiz:
n = U/(C_EФ) − M_t(R_a+R_r) / (C_E С_mФ²) , (30.22)
bunda С_E, С_m, U va (R_a+R_r) lar o‘zgarmas kattaliklardir.
Shunday qilib, mexanik xarakteristikalarning o‘zgarish shakli tezlik xarakteristikalarining shakliga o‘xshagan bo‘lib, O‘TM ning magnit oqimi Ф, uning yuklama momenti M_yu ga bog‘liq ravishda qanday o‘zgarishiga, ya’ni mashinaning qo‘zg‘atilish usuliga bog‘liq bo‘ladi.
Parallel qo‘zg‘atishli motorda qo‘zg‘atish magnit oqimi Ф_qoz ga yakor reaksiyasining ta’siri sezilarli bo‘lmagani uchun, Ф_qoz= const deb hisoblash mumkin. Agar O‘TM ning turg‘un rejimiga xos bo‘lgan momentlar muvozanati tenglamasi (M= M₀+M₂) dagi salt ishlash momenti M₀ 0 deb, (30.22) ifodadagi M_t o‘rniga M₂ ni qo‘yib yozamiz:
n = U/(C_EФ) − M₂(R_a+R_r) / (C_EС_mФ²) = n₀ − ∆n, (30.23)
b u yerda n₀= U/(C_EФ) − O‘TM ning salt ishlashidagi aylanish chastotasi (bunda qiymati juda ham kichikligidan I_aR_a  0 deb qabul qilingan); U/(C_EФ) va 1/(C_EС_mФ²) − o‘zgarmas kattaliklar; ∆n − aylanish chastotasining kamayishi, bunga yakor zanjiri qarshiligi (R_a+R_r) va moment M₂ larning ta’siri sababchi bo‘ladi.

Agar reostatning qarshiligi R_r= 0 bo‘lsa, tabiiy mexanik xarakteristikaga ega bo‘lamiz. Bu xarakteristika absissalar o‘qiga nisbatan ozgina og‘gan to‘g‘ri chiziq bo‘yicha o‘zgaradi (30.7-rasm,1). Yakor zanjiriga qo‘shimcha qarshilik kiritish bilan bu xarakteristikaning absissalar o‘qiga nisbatan qiyalik burchagi oshadi (30.7-rasmda 2; 3; 4) va bu burchak R_r ning qiymatiga to‘g‘ri mutanosibda bo‘ladi. Agar I_aR_a0 deb, u e’tiborga olinmasa, unda mexanik xarakteristikalari ordinatalar o‘qidagi bitta A nuqtadan boshlanadi.

P arallel qo‘zg‘atishli motorning tezlik xarakteristikaci bilan uning mexanik xarakteristikaci o‘rtasida uzviy bog‘lanish mavjud. Hamma hollarda turg‘un ishni ta’minlash uchun parallel qo‘zg‘atishli motorning pasayuvchi tezlik xarakteristikaciga uning pasayuvchi mexanik xarakteristikaci to‘g‘ri keladi.

Parallel qo‘zg‘atishli motorning turg‘unligi unga tegishli tezlik xarakteristikacining shakliga bog‘liq bo‘ladi. 30.8-rasmda M_yu= const (masalan, metall kesuvchi stanoklarda M_yu aylanish chastotasi n ga bog‘liq emas) va M_yu n² (ventilyator, markazdan qochirma nasos, eshkakli vint va shunga o‘xshashlarda) bo‘lganda kamayuvchi aylanish chastota – n = f (I_a) yoki mexanik – n = f (M₂) xarakteristikalari ko‘rsatilgan. Bu holda ham O‘TM ning turg‘un ishlash sharti:

dM/dn < dM_yu/dn (30.24)
bajariladi.
Umumiy hol uchun O‘TM ning turg‘un ishlash sharti quyidagicha xarakterlanadi: aylanish chastotasi oshganda aylantiruvchi momentning o‘sishi dM, yukning valga hosil qilgan tormozlovchi momentining o‘sishi dM_yu dan kam bo‘lishi zarur. Odatda, bu shartning bajarilishi uchun O‘TM aylanish chastotasi oshganda aylantiruvchi momentning kamayishi zarur bo‘ladi (30.8-rasm). Shuning uchun parallel qo‘zg‘atishli motorning tezlik va mexanik xarakteristikalari pasayuvchi bo‘lishi kerak.
Ketma-ket va aralash qo‘zg‘atishli motorlarning mexanik xarakteristikalari parallel qo‘zg‘atishli motordagi singari, U= U_N= const va R_r= const bo‘lgandagi n = f (M₂) bog‘lanishni ifodalaydi. Mexanik xarakteristikaning ko‘rinishi O‘TM ning yuk bilan ishlashidagi turg‘unligini aniqlaydi. Normal sxema bo‘yicha olingan tabiiy (1) va sun’iy (2 va 3) mexanik xarakteristikalar 30.9-rasmda ko‘rsatilgan. Magnit zanjiri to‘yinmagan ketma-ket qo‘zg‘atishli motorning mexanik xarakteristikaci tezlik xarakteristikaci (30.5-rasm) kabi giperbola shakliga o‘xshab o‘zgaradi. Haqiqatda esa, valdagi yukning o‘zgarishi bilan ketma-ket qo‘zg‘atishli O‘TM magnit zanjirining to‘yinishi keng ko‘lamda o‘zgaradi. Shu sababli uning mexanik xarakteristikasini oddiy shakldagi matematik ifoda ko‘rinishida faqat xususiy hol, ya’ni mashinaning magnit zanjiri to‘yinmagan (Ф  I_a) hol uchun ifodalash mumkin. Bu holga (30.16) ifoda to‘g‘ri keladi.

Ketma-ket qo‘zg‘atishli motor keskin egri chiziqli kamayuvchi mexanik xarakteristikaciga ega bo‘lganligidan uning validagi yuk (2025)% dan oshganda hamma vaqt turg‘un ishlaydi.

Aralash qo‘zg‘atishli motorda ikkita qo‘zg‘atish chulg‘ami mavjudligidan uning mexanik xarakteristikalari parallel va ketma-ket qo‘zg‘atishli motorlar mexanik xarakteristikalari orasidagi o‘rinlarni egallaydi. Magnit zanjiri to‘yinganligi uchun aralash qo‘zg‘atishli motorlarning mexanik xarakteristikalarini, ketma-ket qo‘zg‘atishli motorlarniki singari, matematik jihatdan aniq va oddiy ko‘rinishda ifodalab bo‘lmaydi.
30.9,b-rasmda keltirilgan xarakteristikalardan ko‘rinishicha, yakor zanjiriga ulangan qarshilik oshgan sari O‘TM ning aylanish chastotasi pasayadi va bu holda xarakteristikalar tez kamayadigan bo‘lib qoladi.