U. T. Berdiev

8-Bob. Ikki chulg‘amli transformatorlarning nosimmetrik ish rejimlari. Transformatorlarda o‘tish jarayonlar.
8.1§. Ikki chulg‘amli transformatorlarning nosimmetrik ish rejimlari
Uch fazali transformatorlarni elektr ta’minoti tizimlarida ishlatish jaryonida nosimmetrik ish rejimlari tez uchrab turadi. Bunga transformator fazalariga ulanadigan bir fazali iste’molchilarning har xil taqsimlanishi, ya’ni fazalarga ulanadigan elektr yoritgich chiroqlari yuklanishining notekisligi, katta quvvatli bir fazali iste’molchilarga kiradigan payvandlash transformatorlari, induksion pechlar, nosimmetrik qisqa tutashuvlar sababchi bo‘ladi.
Fazalardagi yuklama tokining nosimmetrik bo‘lishi liniya va faza kuchlanishlarini ham nosimmetrik qilib, iste’molchilarga salbiy ta’sir qiladi. Masalan, o‘zgaruvchan tok motoriga nosimmetrik kuchlanish berilsa, uning quvvati kamayadi; elektr yoritgich chiroqlarining yoritishi yomonlashadi va boshqalar. Transformatorning o‘zida esa qo‘shimcha isroflar hosil bo‘lib, uning FIK kamayadi va qizishi oshadi. Shu sababli transformatorning nosimmetrik rejimlarini o‘rganish katta amaliy ahamiyat kasb etadi.
Simmetrik tashkil etuvchilar usuli. Nosimmetrik ish rejimlarini tekshirishda simmetrik tashkil etuvchilar usulidan foydalaniladi. Birlamchi chulg‘am kuchlanishlari simmetrik bo‘lib, katta quvvatli elektr tarmog‘iga ulangan uch fazali transformatorning ikkilamchi toklari nosimmetrik bo‘lganda nosimmetrik uch fazali toklar, kuchlanishlar va magnit oqimlar tizimini uchta simmetrik tizim, ya’ni fazalarning to‘g‘ri, teskari va nol ketma-ketliklariga ajratish mumkin (8.1-rasm).
T ransformator nosimmetrik yuklama bilan ishlaganda fazaviy toklarining qiymati har xil bo‘ladi va ularning fazalariaro siljish burchagi 120 ga teng bo‘lmaydi.

8.1-rasmda: I_a, I_b, I_c – nosimmetrik toklar tizimi; I_a(1) , I_b(1) , I_c(1) – to‘g‘ri ketma-ketlikli simmetrik toklar tizimi (bundagi toklarning moduli o‘zaro teng); I_a(2) , I_b(2) , I_c(2) – teskari ketma-ketlikli simmetrik toklar tizimi (bundagi toklar ham modul jihatdan o‘zaro teng va ularning fazalar ketma-ketligi teskari); I_a(0), I_b(0), I_c(0) – nol ketma-ketlikli toklar tizimi (bunda toklar modul jihatdan teng bo‘lib, o‘zaro siljish burchagi esa 0 ga teng, ya’ni fazalari mos tushadi). Nol ketma-ketlikli toklarning qiymati hamma fazalarda o‘zaro teng va yo‘nalishlari bir xil bo‘lgani tufayli, bunday kontur faqat transformator chulg‘ami «yulduz (Y)» sxemasiga ulanib nol simi tashqariga chiqarilgan bo‘lgandagina mavjud bo‘ladi. Bu holda fazalarning nol ketma-ketlikli toklari nol simi orqali tutashadi (8.2,a-rasm). Chulg‘amning nol simidagi toki I_n fazaning nol ketma-ketlikli toki I_f(0) ga nisbatan uch marta katta bo‘ladi:

I_n = I_a + I_b + I_c = 3I_f(0). (8.1)

Agar transformatorning nol nuqtasi zaminlangan (erga ulangan) bo‘lsa, nol simi vazifasini yer bajarishi mumkin. Nol simli Y ulanishdan boshqa hamma ulanish sxemalarida ikkilamchi chulg‘am liniyaviy toklari tarkibida nol ketma-ketlikli tashkil etuvchilari bo‘lmaydi va bunda nosimmetrik toklar tizimini simmetrik toklar tizimiga ajratganda to‘g‘ri va teskari ketma-ketlikli toklar bo‘ladi, xolos. Nol ketma-ketlikli toklar bo‘lmaganda simmetrik tashkil etuvchilar usulidan foydalanmasdan, har bitta fazaviy chulg‘amni mustaqil transformator sifatida alohida qarash mumkin.