U. T. Berdiev

Qisqa tutashuv xarakteristikasi (QTX). Bu xarakteristika – yakor chulg‘ami qisqa tutashtirilib (demak, U_a= 0), aylanish chastotasini n  n_N  =const bo‘lgandagi I_a  f(I_qoz) bog‘liqlikni ifodalaydi.
QTX ni tajribada qo‘zg‘atish chulg‘ami hosil qiladigan magnit oqimining yo‘nalishi F_qol yo‘nalishi bilan mos tushgan hol uchun oladilar. Bu holda qo‘zg‘atish tokini 0 dan boshlab oshirganda qisqa tutashuv (QT) toki I_qt bironta a nuqtadan to‘g‘ri chiziqli ko‘rinishda oshadi (29.2-rasm). I_qoz  0 bo‘lganda ham yakor zanjiridan I_qt 0a tok o‘tadi. Bu tok Ф_qol yakor chulg‘amida vujudga keltirgan kichik qiymatdagi EYuK E_qol hisobiga hosil bo‘ladi. Odatda yakor tokining yo‘l qo‘yilgan qiymatlarida QTX deyarli to‘g‘ri chiziqli bo‘ladi.
Agar cho‘tka bilan kollektor orasidagi o‘zgaruvchan kontakt qarshiligini e’tiborga olmasak (bunda R_a  const) QT toki Iqt EYuK E_a ga, magnit tizim to‘yinmaganligi uchun bu tok (I_qt) qo‘zg‘atish tokiga to‘g‘ri mutanosib ravishda o‘zgarar ekan (I_qt  I_qoz).
Tashqi va rostlash xarakteristikalari. Generatorni ishlatishdagi asosiy ish jarayonni belgilovchi xarakteristika – tashqi xarakteristikadir. Odatda, generatorlarga nisbatan qo‘yiladigan talab (payvandlash generatorlaridan tashqari) umumiy bo‘lib, ularning qo‘zg‘atish toki I_qoz  const bo‘lganda, yuklama tokining qiymati 0 dan yo‘l qo‘yilgan qiymatgacha o‘zgarganda, generatorlarning chiqish klemmalaridagi kuchlanishi nominal qiymatidan mumkin qadar kam o‘zgarishi amaliyot uchun muhimdir.
Tashqi xarakteristika – qo‘zg‘atish toki I_qozN const va yakorning aylanish chastotasi n_N  const bo‘lganda U_a  f (I_a) bog‘liqlikni ifodalaydi. Bu xarakteristikani ahamiyatga ega bo‘lgan ikkita hol uchun tahlil qilish foydalidir: 1) salt ishlash rejimda (I_a0) yakor chulg‘amida hosil bo‘lgan EYuK ning qiymati E₀  U_N ga to‘g‘ri kelgan qo‘zg‘atish toki I_qoz.N  const bo‘lganda yuklama tokini oshirib olish (29.3,a-rasm, 2);
2) yakor chulg‘amining toki I_a  I_N va kuchlanishi U_N bo‘lganda qo‘zg‘atish tokini I_qoz.N const qilib, yuklama tokini kamaytirib olish (29.3,a- rasm, 1).
Tashqi xarakteristikani tajribada yuklama tokini I_a  0 dan I_a  I_N gacha oshirib olinganda, generator chiqish klemmalaridagi kuchlanishi, yakor reaktsiyasi magnitsizlovchi ta’sirining va yakor zanjiridagi qarshiliklarda kuchlanish pasayishi tufayli bir oz kamayadi (2-egri chiziq). Tashqi xarakteristika egri chizig‘ining shakliga yuklama toki tufayli magnit zanjiri to‘yinish darajasining o‘zgarishi ham sabab bo‘ladi.
Ma’lumki, generatorning kuchlanishi (U_a), natijaviy magnit oqimiga bog‘liq ravishda o‘zgaradigan E_a, yakor zanjiridagi (I_aR_a) hamda cho‘tkalarda bo‘ladigan (U_ch) kuchlanish pasayishlari bilan aniqlanadi:
U_a  E_a– I_aR_a– U_ch. (29.1)
Yuklama toki oshirilganda yakor reaksiyasining mashina asosiy maydoniga bo‘lgan magnitsizlovchi ta’siri ortadi. Qo‘zg‘atish toki I_qoz  const bo‘lganligidan, generatorning natijaviy magnit oqimi, demak, EYuK E_a ham bir oz kamayadi. Tashqi xarakteristikani tajribada olishda davlat standarti tavsiyasi qo‘yidagicha: yakorning aylanish chastotasi n n_N va qo‘zg‘atish tokini I_qoz.N = const holda saqlab, yuklama toki I_a ni nominal qiymatidan 0 gacha kamaytirib olish lozim. Yuklama toki kamaya borgan sari, ko‘ndalang yakor reaksiyasi ta’sirining susayishi va yakor zanjirida kuchlanish pasayishi I_aR_a ning kamayishi tufayli, yakor chulg‘ami chiqish klemmalaridagi kuchlanish tobora oshadi (29.3,a-rasm, 1).

Tashqi xarakteristika yuklamani oshirib olinganda kuchlanish pasayuvi quyidagicha aniqlanadi:
U%100 (U_N –U_a)  U_N , (29.2)
bunda U_N – yakor toki I_a  I_N bo‘lganda generator chiqish klemmalaridagi nol kuchlanish.
Kompensatsion chulg‘ami bo‘lmagan o‘rta quvvatli mashinalarda kuchlanishning oshishi, odatda (510) foizni tashkil qiladi.