Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Kitab, dünyasını dəyişmiş tarovluların
Yüklə 7,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
59 nail olmaq v ə bu ə razid ə etnik v ə ziyy ə ti öz xeyirl ə rin ə d ə - yiş dirm ə kd ə n ibar ə t idi. Z ə ng ə zurda v ə Qubad lıda Mac, Şamsız , Ağbulaq, Qurd qalası, Şurnuxu , Mistan, Qara ğac, Seytas, M ə zir ə , Haça, Göydöş, Ə rik, Korca hanlı, Şıx k ə ndl ə ri dağıdılmışdır. 1918-ci illin sonunda Z ə ng ə zur q əzasının I polis sah ə - sinin bütün müsə lman k ə ndl ə rinin, II sah ə nin böyük hiss ə - si, III,IV,V sah ə l ə rin mühüm hiss ə l ə ri tamamil ə m ə hv edil- miş , beş min n ə f ə r ə d ə k müsə lman IV sah ə y ə v ə C ə b rayıl q əzasına qaçmışdır. H ə min il ə rzind ə Z ə ng ə zur q ə za sın - da erm ə nil ə r y üz on be ş k ə ndi dağıtmış , F ə rcan k ə ndind ə üç n ə f ə r sakini öldürlümüş, X ə l ə c k ə ndind ə is ə s ə ks ə n qa- dın v ə kişini q ə tl ə yetirmişdilə r. Erm ə nil ə rin pulemyot v ə tü f ə ngl ə rl ə silahlanmış nizami qoşun hiss ə l ə ri az ə rbay- can lılar yaşayan k ə ndl ə ri q ə fl ə t ə n mühasirə y ə alaraq güc - lü at əşə tutur, sakinl ə rini qorxuya salaraq qaçmağa m ə c- bur edirdil ə r. Canını qurtarmaq üçün qaçmaq ist ə y ə n v ə qaçmağa imkan tapmamış insanlar q ə tl ə yetirildikd ə n son- ra onların bütün əmlakları, mal- qarası talan edilir, tarla ları yandırılır , evl ə rin ə od vurulur, k ə ndl ə r yerl ə yeksan edilir- di. Sağ qalmış şahidlə rin ifad ə l ə rin ə görə , müsə lmanlara qar şı cinay ə tl ə rd ə q əzanın bütün erm ə ni k ə ndl ə rinin sa- kinl ə ri iştirak etmişdilə r. Mudros barışığının şə rtl ə rin ə ə sas ə n Osmanlı qoşun - la rının C ə nubi Qafqazı t ə rk etm ə si, 1918-ci ilin noyab rın - dan başlayaraq erm ə ni v əhşiliklə rinin yeni m ə rh ə l ə sin ə yol açdı. 1918-ci ilin sonu, 1919-cu ilin ə vv ə ll ə rind ə ingilis- l ə rin göstərişinə ə sas ə n Z ə ng ə zurda davam ed ə n qırğın - la rın qarşısını dinc yolla almaq üçün müə yy ə n c ə hdl ə r gös t ə rildi. Abdallar k ə ndind ə erm ə ni v ə az ərbaycanlı ə ha- linin nümayə nd ə l ə rinin görüşü keçirildi. Lakin Andronik v ə onun d ə st ə si heç bir razılaşamaya ə m ə l etm ə dil ə r. Onun r ə hb ə rliyi altında yenid ə n otuzdan artıq müsə lman k ə ndi talan edildi. Erm ə nil ə rin yaşadığı Zeyv ə k ə ndinin yaraq- lıları az ərbaycanlı lar yaşayan Çardaxlı , Qarağac , C ə f ə r- El şad Eyvazov_____________________ ______________________ 60 xandan, Tarovlu k ə ndl ə rin ə tez-tez fitn ə kar hücumlar edir- dil ə r. Zeyv ə k ə ndi az ərbaycanlı ə haliy ə qarşı erm ə nil ə rin terror m ə rk ə zl ə rind ə n birin ə çevrilmişdi . 1919-cu il, 12 yanvar tarixli sah ə pristavının m əlumatlarından m ə lum olur ki, bu k ə ndin ə halisi v ə burada m əskunlaşmış qaçqın erm ə nil ə rin quldur d ə st ə l ə ri qonşu az ərbaycanlı k ə ndl ə - rin ə hücumlar edir, onların əmlakını , mal- qarasını talan edirl ə r. 1918-ci ilin noyabr 28-d ə Zeyv ə erm ə nil ə ri qonşu Qa rağac k ə ndin ə hücum etmiş, beş n ə f ə r itki ver ə r ə k geri çə kilm ə li olmuşdular. 1919-cu ilin ilk günlə rind ə erm ə nil ə - rin h ə r ə k ə tl ə ri daha h əyasız şə kil almağa başlamışdı. Daş nak hökumə ti Z ə ng ə zura yeni nizami qüvvə l ə r gön d ə - r ə r ə k, buranın erm ə ni ə halisi arasında qırx beş yaşadə k total s ə f ə rb ə rlik h ə yata keçirdi. Az ərbaycanlılara qarşı h ə - yata keçirilə n soyqırım siyas ə ti, bölgə ni ə l ə keçirmə k c ə hdl ə ri daha açıq - aşkar görünmə y ə başladı. 1919-cu ilin yayında ə lav ə qüvvə l ə r hesabına artırılan erm ə ni quldur- ları bölgə ni işğal etm ə k planını h ə yata keçirmə y ə başladı. *** Andronik Ozanyanın Z ə ng ə zurda törə tdikl ə ri bir çox ta- rixi v ə r ə smi s ə n ə dl ə rd ə , xatir ə l ə rd ə müxtə lif b ə dii ə d ə biy- yat nümunə l ə rind ə öz ə ksini tap mışdır. Fikrimizc ə , h ə min dövrün ab- havası, o dövrdə ki ictimai-siyasi v ə ziyy ə t, tarixi reallıqlar, müxtə lif siyasi qüvvə l ə rin f ə aliyy ə ti v ə s. m ə s ə - l ə l ə r ə n dolğun şə kild ə tanınmış Az ə rbaycan yazıçısı , Si- siyan rayonunun Şə ki k ə ndind ə doğulmuş Ə yyub Abba- sovun "Z ə ng ə zur" romanında çox böyük tarixi d ə qiqlikl ə , yüksə k b ə dii peşəkarlıqla öz ə ksini tapmışdır. H ə min ro- mandan bir parçanı burada verm ə kl ə Andronikin Z ə ng ə - zurdakı f ə aliyy ə tin ə yazıçının prizmasından işıq salmağı g ə r ə kli hesab edirik: «...İki m ə rt ə b ə li evin qabağında böyük bir izdiham var- dı. Öz aralarında k ə d ə rli-k ə d ə rli danışan, cırcındalı adam- ___________________ ________Üç dağ qoynunda yatan T arovlum 61 lar n ə is ə bir x ə b ə r gözlə yirdil ə r. Bir xeyli keçə nd ə n sonra 58-60 yaşlarında, ortaboylu, enlikürə kli, başı - bığı çallaş - mış, rus generalı paltarında bir adam içə rid ə n balkona çıxdı. Onu görə n kimi hamı: -Andronik paşa! Andronik paşa! -dey ə ə l çaldı. Andro- nik ə lini qaldırıb onların sakit olmalarına işarə etdi. Hamı sakit olub, gözünü ona dikdi. Andronik dedi: -Qaxdaqanlar! Elind ə n, k ə ndind ə n ayrı düşmüş erm ə ni- l ə r! M ə n sizin d ə rdinizi bilir ə m. Yaşamağa eviniz, ə km ə y ə torpağınız, yem ə y ə çörə yiniz yoxdur. Siz onları Ə rd ə han- da, Qarsda, Sarıqamışda qoydunuz. Burada is ə sizin d ə r- diniz ə ağlayan, qeydiniz ə qalan yoxdur. İndi m ə nd ə n kö - m ə k ist ə m ə y ə g ə lmisiniz. M ə n ə limd ə n g ə l ə ni ed ə c ə y ə m. M ə n sizi bu hala salan türklə rd ə n, Türkiyə d ə n intiqam ala bilm ə dims ə , Qafqazda, bax, bu Z ə ng ə zurda alacağam. Gözlə yin, o günü gözlə yin! İndi eviniz ə gedin! "B ə s haçan? Biz, axı, dolana bilmirik!" dey ə n s ə sl ə r ucaldı. Andronik onların suallarına, dedikl ə rin ə fikir verm ə - yib, içə ri girdi. Adamlar bir-birinin üzünə baxdı. Aralıqda yavaşdan v ə ucadan danışıqlar getdi: "Z ə ng ə zurda kim- d ə n intiqam alacaq? O, biz ə n ə kömə k ed ə c ə yini dem ə di. Əşi, b ə ri g ə lin. Andronik paşadan da bir şey çıxmaz..." Adamlar p ərişan halda dağılışıb, getdikl ə ri zaman Ka- royla keşiş Mesrop g ə ldil ə r. Üzündə n- gözlə rind ə n ac v ə k ə d ə rli olduqları duyulan qaçqınlara etina etm ə d ə n, pill ə - k ə nl ə yuxarı qalxdılar. İçə ri girm ə k ist ə dil ə r, lakin qa pının ya nında duran soldat onları qoymadı. Karo soldata t ə rs- t ə rs baxdı. Ə sg ə r onun s ə rt baxışlarına ə h ə miyy ə t verm ə - yib, amiran ə t ə rzd ə : -Burda durmayın, qayıdın geri! -dedi. Karo: -Biz hökumə t adamıyıq, -dedi. - Hökumə t? Burada hökumə t Andronik paşadır. M ə n si- zi tanımıram. Geriy ə dön! El şad Eyvazov_____________________ ______________________ 62 Karo ə s ə bil əşdi. Böyük bir ixtiyar sahibi, komissar oldu- ğunu bildirm ə k üçün qışqırdı: - Çə kil o yana, tülkü! Ə sg ə r ə lini tapançaya atan Karoya acı cavab verib, süngünün ucunu ona t ə r ə f tuşladı. Onların hay- küyünə Andronik içə rid ə n çıxdı. Ə sg ə r tüfə ngi aşağı salıb, r ə smi- t ə zimd ə durdu. Andronik soruşdu: -Bu n ə s ə s- küydür? Karo: -Bu ə sg ə r bizi yanınıza buraxmır, -dedi. Andronik onları başdan - ayağa süzüb soruşdu: -Kimsiniz? N ə ist ə yirsiniz? -Kim olduğumuzu siz ə bildirm ə k üçün yanınıza g ə lmi- şik! -dey ə Karo qürurla cavab verdi. Andronik ə sg ə r ə : -Burax g ə lsinl ə r, -deyib içə ri getdi. -Karoyla Mesrop da onun dalınca otağa girdil ə r. H ə r üçü oturdu. -Siz burada möhkə m qayda-qanun yaratmısınız ki, c ə nab general... -dey ə Karo güldü. Andronik onun sözlə rind ə v ə gülüşlə rind ə ki kinay ə ni duyaraq, d ə rhal cavab verdi: -Qayda-qanunsuz bir ölkə d ə onu yaratmaq lazımdır. Keşiş yerind ə n söz atdı: -Bu doğrudur, biz onu ist ə yirik! Andronik bir d ə onlara diqq ə tl ə baxıb dedi: -Zahir ə n sizin keşiş, onun is ə h ə rbi bir adam olduğu görünür. Lakin, ə slind ə , kim olduğunuzu bilmir ə m... M ə qs ə dinizi söylə yin. -General Andronik! Andronik Karonun sözünü k ə s ə r ə k: -Siz m ə nim adımı hardan bilirsiniz? -dedi: ___________________ ________Üç dağ qoynunda yatan T arovlum 63 - Heç bir şey hökumə td ə n gizli qala bilm ə z! -dey ə Karo özünü qürurla çə kdi. -Biz hökumə timiz adından sizinl ə danışmağa g əlmişik, c ə nab general! Andronik gülümsünə r ə k: -O hansı hökumə tdir? -dedi. -Erm ə nistan milli hökumə ti. -B ə lk ə siz Tiflis hökumə ti dem ə k ist ə yirsiniz? O ki, oyun caqdı r, hökumə t deyil! -M ə nc ə , h ə rbi adamlar siyas ə td ə daha gözüaçıq olma- lıdırlar. İndi Tiflis hökumə ti yoxdur. Zaqafqaziyada üç hö - kum ə t var: menşevik, müsavat v ə erm ə ni hökumə tl ə ri. Siz erm ə ni olduğunuz üçün Erm ə nistan hökumə tin ə tabe ol- ma lısınız. Haral ı olduğunuzu, n ə f ə aliyy ə t göstə rdiyinizi v ə haradan g ə lib bura çıxdığınızı öyrənmişik. Sizin d ə , bizim d ə m ə qs ə dimiz bir olmalıdır. M ə n onu dem ə k ist ə yir ə m ki, siz başınıza topladığınız h ə rbi d ə st ə ni erm ə ni milli qo şu - nuna qatmalısınız. Özünüzsə , bir zabit kimi, erm ə ni ordu- sunda xidm ə t etm ə lisiniz. Siz... Andronik onun sözünü k ə s ə r ə k: -M ə n sad ə zabit deyil ə m, c ə nab, generalam! -dedi. -M ə s ə l ə adda deyil, siz ə paşa da deyirl ə r. Halbuki, bu türk h ə rbi adı da erm ə ni olduğunuz üçün siz ə yaraşmır. N ə is ə , bizim Z ə ng ə zurda topladığımız qoşun hiss ə si- nin iqam ətgahı bu Gorus olacaqdır. El ə el ə m ə k lazımdır ki, ə sg ə rl ə r arasında toqquşma olmasın. M ə n sizin bar ə - nizd ə Yerevana m ə lumat ver ə c ə y ə m. B ə lk ə , özünüz d ə ora gedib, hökumə t üzvlə ril ə görüşmə li oldunuz. Erm ə ni hökumə ti h ə r bir erm ə nini hesaba alır, qeydin ə qalır. Sizin kimi bir generalın... Andronik yen ə onun sözünü k ə sib istehza il ə gülə - gülə dedi: -M ə n sizin hökumə t olduğunuza, h ə r bir erm ə ninin qey- din ə qaldığınıza inanmıram. -Andronik bir q ə d ə r s ə sini qal dırdı: -Bu evin qabağındakı izdihamı gördünüzmü? On- El şad Eyvazov_____________________ ______________________ 64 lar yersiz, torpaqsız, ac erm ə ni qaçqınlarıdır. N ə üçün si- zin "erm ə ni hökumə ti" onlara sahib durmur? Yer vermir, çörə k vermir? Keşiş, Karonun üzünə baxıb, başını t ə rp ə tdi. Karo bir q ə d ə r p ə rt halda cavab verdi: -Siz, c ə nab general, bir prokuror kimi bizi ittiham edirsiniz!.. -Bu m ə nim öz mill ə timi sevdiyimd ə ndir. Öz mill ə timi! Uzun ill ə r boyu onun yolunda canımdan keçmişə m. Türk - l ə r q ə rbi Erm ə nistan şə h ə rl ə rini, k ə ndl ə rini dağıdanda az qala göz yaşı tökmüşə m. - Doğrudur, doğrudur! -dey ə keşiş onun sözünü t ə sdiq el ə di. -O qaçqınların halına m ə n d ə yanmışam, amma sözümü eşidə n olmayıb. Karo, öz v ə zif ə sini unudub, yumşaqlıq göstə r ə n keşişə gözünü ağartdı. Mesrop s ə sini k ə sdi. Karo dedi: -Bizim davamız h ə l ə lik türklə rl ə yox, bolşeviklə rl ə dir. M ə qs ə dimiz is ə , böyük Erm ə nistan yaratmaqdır. D ə nizd ə n d ə niz ə uzanan bir Erm ə nistan! Buna n ə de- yirsiniz, c ə nab? Sizin bolşeviklə r ə v ə biz daşnaklara mü - nasib ə tinizi bilm ə k ist ə yir ə m. -M ə n n ə bolşevikə m, n ə daşnak. Böyük Erm ə nistan ya- ratmaq fikrin ə düşmə yiniz d ə , cırtdanın özünü d ə v ə boyda sanması kimi gülünc bir şeydir. Erm ə ni mill ə ti yaşamaq ist ə yirs ə , arxasını böyük v ə qüvvə tli dövlə tl ə r ə söykə m ə - lidir. O da Britaniya dövlə tidir! -Xeyr, biz ayrı yaşayacağıq. Rusiya imperatorluğunun devrilm ə sind ə n istifad ə edib, müstə qil yaşayacağıq. - Yaşayın, baxaq! Hünə rinizi göstə rin. -Erm ə ni mill ə tinin taleyi, g ə l ə c ə yi h ə ll olunduğu, müs t ə - qil bir dövlə t kimi özünü dünyaya tanıtmaq ist ə diyi bir dövr d ə , heç bir erm ə ni oğlunun öz yaxasını k ə nara çə k- m ə y ə ixtiyarı yoxdur! -O sözlə ri burada dem ə kd ə ns ə , gedin Erm ənistanı iş - ğal etm ə k ist ə y ə n türk ordusunun qarşsını alın! |