Umumiy o‘rta ta‘lim muassasalarida Aqliy rivojlanishida muammolari bo‘lgan bolalar uchun tashkil etiladigan korreksion sinflar uchun tayanch o‘quv dasturlari

Nutq o‘stirish fanidan o‘quv dasturi
Tushuntirish xati

(1-2-sinf uchun)

Nutq o‘stirish bo‘yicha amalga oshiriladigan ishning asosiy mazmuni muloqot usullari, nutqiy muomala odobini tarbiyalash, nutqiy faoliyatni shakllantirishdan iborat. O‘qituvchi har xil faoliyat turlarini tashkil etar ekan, ularda muloqot ehtiyojini tug‘diradi va shu vaziyatda zarur bo‘lgan nutqiy shakllarni berib boradi. Shunday va shunga o‘xshash vaziyatlarning ko‘p martalab takrorlanishi o‘quvchilarning nutq materialini o‘zlashtirishiga olib keladi.

Ya’ni ular nutqni asosan faoliyat jarayonida faol o‘zlashtiradi (o‘quv jarayonini shaklini tanlashda, sinf uchun ish mazmunini tanlashda, nutq shakllarini qo‘llashda). So‘zlashuv nutqqa o‘rgatish o‘qitishning har bir yili uch guruh kommunikativ malakalar orqali beriladi. Bu malakalar o‘quvchilarda o‘zaro hamda o‘qituvchi yoki tarbiyachi bilan hamkorlikdagi faoliyati jarayonida shakllanuvchi, undovchi mazmundagi, xabar, so‘roq mazmunida bo‘lib ularning tarkibida muayyan talablar mavjud.

Dastur talabi o‘quvchilarning o‘z kommunikativ xohish va istaklarini amalga oshirish imkoniyatini yaratishni ko‘zda tutadi (biror bir harakatga undashni, iltimoslarni ifodalash; biror bir harakat, faoliyat yoki faoliyat bilan bog‘liq xabar berish; so‘roq bilan murojaat qilish atrofdagilarning harakatlariga nisbatan (nutq orqali yoki nutqsiz) reaksiya, munosabat bildirish. Topshiriq, iltimosni tushunish, bajarish, mumkin emas, man etiladi degan tushunchani tushunish; biror xabarni eshitib, tushunish va o‘z xulqi, munosabati orqali buni bildirish. Nutqiy muloqotni shakllantirish va albatta kommunikativ xohishlarini amalga oshirish ana shu aytilgan yoki bildirilgan munosabatlarga nisbatan reaksiyasini, munosabatini bildirishga o‘rgatishdan boshlanadi. O‘quvchilarda diologik nutqni shakllantirish ta’lim jarayonini maqsadli ravishda turli vaziyatlar sodir qilish va ulardan foydalanish orqali o‘quvchilarda kommunikativ ehtiyoj tug‘dirish va uni amalga oshirish uchun shart-sharoit yaratishni ko‘zda tutadi.

O‘quvchilar o‘zaro va atrofdagilar bilan muloqotda bo‘lish, o‘zaro muloqot va turli faoliyat jarayonida o‘zlariga qaratilgan muomala-munosabatni ongli ravishda tushunish, o‘z istagi, xohishi yoki e’tirozini atrofdagilarga yetkaza olishga o‘rgatilishi maqsadida dastur mazmunida quyidagilar ko‘zda tutilgan:

• butun o‘quv materialni ham ko‘rib, ham eshitib qabul qilish;

• suhbatdoshga murojaat qilish (chaqirish, diqqatini o‘ziga qaratish)
va o‘rtoqlarining murojaatiga munosabat bildirish;

• o‘zining aytmoqchi yoki bildirmoqchi bo‘lgan murojaati, iltimosi, e’tirozini aynan qaratilishi zarur bo‘lgan suhbatdoshiga bevosita qaratishi va o‘ziga qaratilgan nutq yoki murojaat, munosabatni faol qabul qilish hamda e’tibor qilishi; (bunda suhbatdoshiga nisbatan qanday holatda turishi, ko‘z harakatlari nigohlarning e’tiborliligi, butun muloqot jarayonida o‘rtog‘i, suhbatdoshiga katta e’tibor qaratilishi;

• o‘zining nutqi orqali bildirgan munosabati, murojati, iltimosi maxsuli natijasida suhbatdoshiga o‘tkazgan ta’sirini his qilish va uning javoban bajargan nutqiy munosabatini qabul qila olish;

• nutq orqali bildirayotgan fikri, munosabatining to‘g‘ri tuzilganligini

takror-takror tekshirib, aniqlik kirita olish va olgan javobini qabul qilishda faollik ko‘rsatish orqali o‘zi istagan natijaga erishish.

Dasturda muloqot qilishni o‘rgatishga yo‘naltiriluvchi muayyan nutq materiali ko‘zda tutilgan bo‘lib, u kommunikatsiya–muloqot jarayonida o‘zaro ta’sirni ta’minlovchi turli vaziyatlarda aks ettirilgan. “Og‘zaki so‘zlashuv nutq bo‘limida berilgan nutq materiali” o‘quvchilarni barcha o‘quv-tarbiya jarayonida nutqiy muloqotga o‘rgatishni ko‘zda tutuvchi majburiy va asosiy material hisoblanadi va uning egallanishi asosiy talablar sirasiga kiradi.

Dasturda qayd etilgan tobora murakkablashtirilib berilgan konstruksiyalardagi gaplar tayanch gaplar hisoblanadi. O‘qituvchi va tarbiyachi bu gaplarning namunalarini qo‘llagan holda, o‘quvchilarni diologik nutqni egallab borishini muvofiqlashtiradi, qo‘llanilayotgan gaplarning tarkibini muayyan vaziyatga moslab to‘ldirib boradi. Dasturda o‘quvchilar uchun o‘zlashtirilishi majburiy bo‘lgan talablar hajmi belgilangan. Dasturda berilgan muloqot materialining aksariyati o‘quvchilar tushunishi va ulardan faol nutqida foydalanishini ko‘zda tutadi.

Birinchi sinf dasturida o‘quvchilar uchun tanish bo‘lgan jumlalar berilgan bo‘lib, ular asosida o‘quvchilar mustaqil ravishda o‘zaro muloqat qilishlari mumkin. Dasturda ular uchun eng sodda va elementar tayanch jumlalar

va murojaat, iltimos va ularga javob bo‘ladigan gaplarning (konstruksiyalari) tuzilmalari keltirilgan. Ularning o‘zlashtirilishi mustahkam nutq ba’zasining egallanishini ta’minlaydi va keyingi bosqichlarda jumlalar va tuzilmalarning murakkab ko‘rinishlarini egallash, ularning mustahkam nutqiy imkoniyatlarga ega bo‘lishi uchun qo‘yiladigan talablarni kuchaytirish uchun xizmat qiladi.

“Og‘zaki so‘zlashuv nutqni o‘rgatish” bo‘yicha o‘quv jarayonida darslarda olib boriladigan ishlar tarbiyachi tomonidan davom ettiriladi. Dasturda o‘quvchilarning internatdagi faoliyati, hayoti davomida qo‘llanilishiga ehtiyoji bo‘ladigan alohida nutq materiali berilgan bo‘lib, ular darsdan keyin turli sharoit va vaziyatlarda tarbiyachi rahbarligi va nazorati ostida mustahkamlanib, rivojlantirilishi talab qilinadi.

Og‘zaki so‘zlashuv nutqni rivojlantirish albatta yozma nutq bilan birgalikda olib boriladi. O‘qituvchi har bir yangi jumlani berishda albatta uning yozma ifodasini ko‘rsatib unga ishora qilib suhbat olib boradi. O‘quvchilar ham o‘z navbatida doskadagi yoki ularga tarqatilgan namunalardan foydalanib gaplarning tuzilmalarini tuzadilar va og‘zaki ifodalaydilar. Shu bilan bir qatorda o‘qituvchi dars jarayonida o‘quvchilarga o‘z iltimos, murojatlarini, (PAT darslarida qo‘llanilgan) talabnoma va hisobotlarini yozma ifodalashlari talab qilinadi. Chunki yozma tarzda mustaqil ifodalangan gap jumlalar og‘zaki ifodalashda ravon va aniq bo‘ladi.