2.3. O‘rta osiyo mutaffakirlari shaxsning irodaviy sifatlari haqida
Muhammad Rizo Ogahiy o‘tmishdagi olimlarning ta’lim-tarbiya
to‘g‘risidagi fikrlaridan foydalanib, o‘zining shaxsiy tajribasiga tayanib, ijtimoiy-
siyosiy hamda pedagogik masalalarni hal etishga harakat qiladi. U inson xarakteri
to‘g‘risida fikr yuritar ekan, uning ijtimoiy mavjudot ekanligini, qolaversa, u
faqatgina jamiyatda, jamoada ijtimoiy munosabatlarning natijasida kamol topishini
uqtiradi
Ogahiy yoshlarning ilm olishi xarakterining ijobiy xususiyatlarini
shakllantirishning omili ekanligini tushuntiradi.
Muallif insonning umumiy tushunchalari mohiyatini tushunishi faqat aqliy
rivojlanishi bilan ro‘y beradi, deb hisoblaydi hamda aql rivojlanishi natijasida
inson tashqi dunyoni va ijtimoiy hodisalarni bilishi mumkinligini alohida
ta’kidlaydi.
Mutafakkirlar ta’limotini o‘rganish orqali pedagogika kolleji o‘quvchilari
xarakterida intellektual va irodaviy xususiyatlarni shakllantirish mumkin. Ularning
ichida Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” dostonida komil inson va ezgulik,
adolat, ma’rifat va odob-axloq haqidagi g‘oyalar Kuntug‘di, Oyto‘ldi,
O‘g‘dulmish, O‘zg‘urmish obrazlari orqali gavdalangan .
Axmad Yugnakiy “Hibatul haqoyiq” dostonida ilmni qadrlaydi, ilmni
kishiga baxt-saodat yo‘llarini ochuvchi omil sifatida tasvirlaydi, rostgo‘ylik, to‘g‘ri
so‘zlikni olqishlaydi, johillik, chaqimchilik, laqmalikni inson boshiga g‘am-g‘ussa
keltiruvchi illat sifatida qoralaydi. Uning asarlaridagi ilm o‘rganish, o‘zini tutib,
johillik qilmaslik haqidagi fikrlar shaxsda intellekt va irodani shakllantirishga
30
undashni anglatadi. Uningcha, aqliy va irodaviy sifatli kishilar ilm-fanga intiladi
va boshqa odamlar o‘rtasida o‘zini tutib, ijobiy xarakter xususiyatlarini ko‘rsatadi.
Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri” asarida yaxshilik va yomonlik
to‘g‘risida fikr bildirib, yaxshilik baxt-saodat keltirishini, yomonlik esa kishiga
baxt-saodat keltirmasligini aytadi .
Forobiy talqinicha, Fozil inson tushunchasi komil inson tushunchasiga
sinonim bo‘lib, shaxs xarakterida intellektual-irodaviy sifatlarni shakllantirish va
rivojlantirishga e’tibor qaratilishi lozim. CHunki fozil odamlarda bu xususiyatlar
shakllanishi davr taqozosidir.
Abu Nasr al-Forobiy inson shaxsi shakllanishi, xarakteri rivojlanishi, inson
kamoloti masalasi ustida Bitiruv malakaviy ishlar olib boradi . «Insonga, - deydi
al-Forobiy, - uning oldiga qo‘ygan maqsadlarini amalga oshirishiga yordam
beradigan kuchlari, qobiliyatlari va o‘rgangan harakatlari inson yaxshiligidir.
Insonga uning oldiga qo‘ygan maqsadlarini amalga oshirishiga halaqit beruvchi
kuchlari, qobiliyatlari va o‘rgangan ixtiyoriy harakatlari inson yomonligidir».
Al-Forobiy nazariy bilimlarni o‘rganishga kirishgan har bir insonning
axloq-odobi ham yuksak darajada pok bo‘lishi kerakligini ta’kidlab, bunga xulq-
axloqni faqat so‘zdagina emas, balki haqiqatda tozalash orqali erishish mumkin.
Xato va adashishdan saqlovchi, haqiqat yo‘lini tutib olishga boshlovchi nafsni,
jonini, ruhini tozalash zarur ekanligini uqtiradi.
Abu Rayhon Beruniyning ta’lim haqidagi fikrlarini o‘rganish, eng avvalo,
uni ilm olish va bilishdagi ta’lim uzviyligi, o‘qish, o‘qitish, o‘quv qurollari, yozuv
belgilari haqida aytgan fikrlari yuksak did mahsuli ekanligi to‘g‘risida xulosa
chiqarish mumkin. Beruniy jahon fanida ham birinchilardan bo‘lib, qiyosiy
tarbiyaga oid fikrlar bildirgan.
Beruniy o‘zining ta’lim-tarbiyaga oid qarashlarini asosan “Qadimgi
xalqlarning yodgorliklari”, “Hindiston”, “Mineralogiya” kabi asarlarida bayon
etgan. SHuningdek, Beruniy ta’lim-tarbiyaga o‘quvchilarning diqqatini jalb qilish,
mashg‘ulotlar davomida ularning zerikib qolmasligi uchun bilim berishning turli
yo‘llari, shakl va uslublari ustida shunday yozadi: “Bizning maqsadimiz
31
o‘quvchini toliqtirib qo‘ymaslikdir. Hadeb bir narsani o‘qiy berish zerikarli bo‘ladi
va toqatni toq qiladi. Agar o‘quvchi bir masaladan boshqa bir masalaga o‘tib tursa,
u xuddi turli-tuman bog‘larda sayr qilgandek bo‘ladi, bir bog‘dan o‘tar-o‘tmas
boshqa bir bog‘ boshlanadi. Kishi ularning hammasini ko‘rgisi va tomosha qilgisi
keladi. Har bir yangi narsa kishiga rohat bag‘ishlaydi”, deb behuda aytmagan
U insonda doimo intellektual sifatlar yangiliklarni bilishga qiziqish
mavjudligini ta’kidlaydi. Beruniy mazkur jarayonda inson xarakterining
intellektual-irodaviy sifatlarini shakllantirish va rivojlantirishning shart-sharoiti va
mexanizmlarini yaqqol ko‘rsatib beradi.
Kaykovus “Qobusnoma”da dunyoda insonning bilmagan narsasi yo‘qligini
ta’kidlab, uni tabiat olamida buyuk bir dunyo deb biladi va har bir narsani ongidan
o‘tkazuvchi qudratli aqlga, intellektga ega ekanligini ta’kidlaydi. Insonning zaruriy
xususiyati haqida shunday fikrni uqtiradi: «Suqrot hakim degan ediki, hunardan
yaxshiroq narsa yo‘qdir, badxo‘ylikdan yomonroq narsa yo‘qdir». Kaykovus
yoshlarni mard juvonmard bo‘lishga undab, juvonmardlikni uch asosiy guruhga
bo‘lib: «biri - aytgan so‘zingni o‘zing bajarsang, ikkinchisi - to‘g‘rilikka ixlos
qilsang, uchinchisi - xayrni ko‘zda tutsang», - deydi va bu xislatning inson
xarakteri shakllanishida muhim ahamiyatga ega ekanligini alohida ta’kidlaydi.
Kaykovusning fikrlari inson xarakterining ijobiy sifatlarini shakllantirish
to‘g‘risida boradi. Bunda tanqidiy fikrlash, mustaqil fikrlash, mahsuldorlik,
irodaviy sifatlar - o‘zini tuta bilish, botirlik, matonatli bo‘lish haqida mulohaza
bildiriladi. Mazkur sifatlar inson xarakterida shakllansa, u barkamol inson bo‘lib
yetishadi.
Axloqshunos Ar-Roziy kishilardagi manmanlikni qoralab, undan xalos
bo‘lish uchun ham boshqalar bilan o‘zini taqqoslab ko‘rishni maslahat beradi.
Biroq inson o‘zining ijobiy fazilatlarini ko‘ra olmasligi va shu bois o‘zini yerga
urishi ham jiddiy nuqson. Ar-Roziy hasadgo‘ylik, serjahllik illatlari inson hayotida
salbiy ahamiyat kasb etishidan odamlarni ogohlantiradi. Ayniqsa, yolg‘onchilik
shunday illatki, u odamni sharmanda qilib, boshqalarning unga nisbatan nafrat
bilan munosabatda bo‘lishiga, birodarlari ishonchining yo‘qolishiga olib keladi.
32
Ar-Roziy befoyda, tushkunlikka tushiruvchi o‘y-xayollardan uzoq
bo‘lishga shaxsni chaqiradi. Salbiy sabablar kishiga o‘z maqsadlarini ro‘yobga
chiqarishiga xalaqit beradi. Dono odam esa vaqti-vaqti bilan dam olib,
xursandchilik qilib, kayfiyatini ko‘tarib turadi. Xafaqonlik kishi ruhini tushirib, uni
umidsizlik sari yetaklaydi. Bunday kayfiyatdan qutilishi uchun kishi sodir bo‘lgan
yoki kutilayotgan quvonchli voqea-hodisalarni ko‘z oldiga keltirishi, o‘zini
ovutadigan bir faoliyat bilan shug‘ullanishi joiz.
Al-Xorazmiy kishilarning xush axloqli, ijobiy sifatlar, fazilatlar sohibi
bo‘lishi tarafdori. Uning fikricha, har kim uz fe’liga yarasha hurmat-e’tibor
qozonadi, yuksaklikka ko‘tariladi. Boshqalarga yaxshilik qilish, sahiy, muruvvatli
bo‘lish barchaning vazifasi ekanligini uqtirib, alloma «Yaxshilik shon-shuhratga
o‘xshaydi. Boshqalar undan qancha xazar qilsalar-da, muruvvatli kishi shon-
shuhrat topadi», - deydi.
Abu Bakr Ar-Roziy kabi al-Xorazmiy ham g‘azablanish, xafagarchilik
qanday noxush oqibatlarga olib kelishini aytadi: «G‘azab hurmat-ehtiromni
unutishga, xayrli ishlarni yo‘qqa chiqarishga xizmat qiladi». Bunda inson
xarakterining salbiy illatlari tanqid qilinadi va ijobiy sifatlar rivojlanishi komil
inson shaxsi shakllanishining omili ekanligi dalillanadi.
Firdavsiy 30 yildan ortiqroq vaqt davomida yozgan «SHohnoma» asarida
halol mehnat, axloqiy poklik, odil podshoh g‘oyalari kuylanadi. Asarning «Rustam
va Suhrob» qissasida Firdavsiyning axloqiy-ma’rifiy qarashlari mujassamlashgan.
Imom al-Buxoriy asarlarida inson xarakteriga ta’sir etuvchi ikkinchi
vositadir, deb aytish mumkin Ibodat deganda faqatgina namoz o‘qish, ro‘za tutish,
zakot berish va haj amallarini bajarishgina bo‘lmasdan, balki sabr-toqatli bo‘lish,
nafsni tiyish, tozalikka rioya qilish va yomon illatlardan saqlanish nazarda tutiladi.
Bu
fikrlarning
barchasi
inson
xarakterining
irodaviy
xususiyatlarini
shakllantirishdan iboratdir.
Ibn Sinoning nuqtai nazaricha, yaxshilik va yomonlik, lazzat va alam
atamalari asosiy axloqiy kategoriyalar hisoblanadi. Asosiy axloqiy qadriyat adolat
33
hisobalanadi. Ibn Sinoning qo‘zg‘atuvchilar haqidagi fikrlari qiziqarlidir. U
qo‘zg‘ovchilarni uchta turga ajaratadi.
1.
Instinktlar bilan paydo bo‘ladigan hissiy qo‘zg‘ovchilar (jinsiy hirs,
berilish, mazali ovqatga istak, chiroyli kiyimga istak).
2.
G‘azab va boshqa kuchli ma’naviy hislar bilan paydo bo‘ladigan
qo‘zg‘ovchilar (qo‘rqish, ayta olmaslik, alam, nafrat, hasad, rashk).
3.
Ongli qo‘zg‘ovchilar (jiddiylik, o‘zini tuta bilsh, adolatlilik,
donishmandlik).
Ongli qo‘zg‘ovchilar bilan bog‘langan insonning asosiy ijobiy sifatlariga
Ibn Sino quyidagilarni, ya’ni o‘zini tuta bilish, donishmandlik va botirlikni kiritadi.
Bu uchta ijobiy sifat jamlanganda adolatlikni tashkil qiladi. Agar insonda shunday
sifatlar mavjud bo‘lsa, unda u o‘zining instinktlarini jilovlab, o‘zida yaxshilik
boshlanishini mustahkamlaydi, shuning bilan haqiqiy-ma’naviy lazzatlanish tus
oladi. Ong esa narsalarni aohida ko‘radi, - deb yozadi Ibn Sino. Qanday bo‘lsa
shundayligicha yoki hech ham ko‘rmaydi. Hissiyot esa, qo‘pol va o‘zgargan holda
idrok qiladi, ong esa o‘zgarmagan aks etishni idrok qiladi. Ong yaxshilik, tartiblilik
va baxt nimadan kelib chiqishini ko‘radi. Bu o‘rinda aniq ko‘rinib turibdiki, Ibn
Sino axloqning va axloqiy tarbiyaning asosiy muammolariga ratsional yondashgan.
Tarbiya hammadan oldin insonda predmet va hodisalarga ongli yondashuvni
shakllantirish kerak, chunki aynan ong yaxshilik, ko‘ngilchanlik, tartiblilik va
butunligicha inson baxtining asosida yotadi.
Dostları ilə paylaş: |