Umumiy psixologiya

14.1. O‘rganishjarayoniningmohiyati, turlari

Insonninghayotiytajribanibilimlar, ko‘nikmalarvamalakalartariqasidao‘zlashtiradiganbirnechatushunchalarmavjud.Buo‘quvfaoliyati, ta’lim, o‘qishvao‘rganishdir.



Bunday faoliyatungaatrof-muhitgamoslashishga, o‘ziningasosiyehtiyojlari, Shuningdek, aqliyo‘sishvashaxsiyrivojlanishehtiyojlariniqondirishimkoniniberadi.

O‘quvfaoliyatibushundayfaoliyatki, undashaxsningpsixikjarayonlarishakllanadivarivojlanadi, uningasosidayangifaoliyatlaryuzagakeladi. O‘quvfaoliyatiinsonningbutunhayotidavomidanamoyonbo‘luvchiuzluksizjarayondir.



Ta’limhaqidagapirilgandao‘qituvchiningta’limjarayonidagimaxsusfunksiyalarigae’tiborqaratiladi.



Bundabilim, ko‘nikmavamalakalarniegallashuchunqobiliyatlarnirivojlantirishgaqaratilgano‘quvchitomonidanamalgaoshiriladigano‘quvharakatlarinazardatutiladi.

YUqoridako‘ribo‘tilganuchtushunchahamo‘quvfaoliyatimazmunigataaluqlidir. O‘qishningnatijasihaqidagapirilgandao‘rganishtushunchasidanfoydalaniladi.



O‘quvfaoliyatinio‘qituvchivao‘quvchiningo‘zarota’sirigaasoslangano‘quv-bilishjarayonisifatidaturlitomondantavsiflaganda, bizto‘rttushunchadanhamfoydalanamiz, o‘qituvchivao‘quvchita’siriningqaysijihatinazardatutilayotganligigabog‘liqravishdabirigaurg‘uberamiz.Dastlabo‘rganishhaqidagimasalasigato‘xtalamiz.

Rivojlanishbilanbog‘liqbarchanarsanio‘rganishdebaytishmumkinemasliginita’kidlashjoiz. Masalan, ungaorganizmningbiologikjihatdanetilishjarayonlarinikiritishmumkinemas. CHunkiorganizmningbiologikjihatdanetilishita’limvao‘rganishgabog‘liqemas. Lekino‘rganishdebataladiganbarchajarayonlaretilishgaumumanbog‘liqemasdebbo‘lmaydi.Bubarchaolimlartomonidantanolingan. Lekinrivojlanishqaydarajadaetilishbilanbog‘liqliginianiqlashmuhim. O‘rganishdoimoma’lumdarajadaorganizmningbiologiketilishigatayanadi. Masalan, bolagaboshmiyadaginutquchunjavobberadiganbo‘limlaretilmagunchagapirishnio‘rgatibbo‘lmaydi.Buikkijarayono‘rtasidateskarialoqahammavjud: ta’limvao‘qishorganizmningetilishigahamma’lumma’nodata’sirko‘rsatadi.

Insondabirnechao‘rganishturlarimavjud.Ulardanbirinchisimarkaziynervsistemasirivojlanganhayvonlardahammavjud.

Bu – imprintingmexanizmibo‘yichao‘rganish, ya’nitez, avtomatikravishdao‘rganishdir. Masalan, o‘rdakchalartug‘ilishibilanonao‘rdakningyurishiniko‘riborqasidanergashibyuraboshlaydi. CHaqaloqlardaso‘rishreflekslarimavjudbo‘ladi. I.P.Pavlovdavridanberixulq-atvorningbundayshakllarishartsizreflekslardebatalgan, ularniko‘proq “instinkt” debatashto‘g‘riroqbo‘luredi.

O‘rganishningikkinchituri - shartlireflektoro‘rganishdir. Bubo‘yichahamtadqiqotlarnidastlabI.P.Pavlovolibborgan. O‘rganishningbuturidastlabkineytralqo‘zg‘atuvchigashartlireaksiyalarsifatidaxulq-atvorningyangishakllarivujudgakelishininazardatutadi. Organizmningshartlireflektorreaksiyalarinitug‘diradiganstimullarqabulqilinishilozim. Masalan, “limon” so‘ziniaytishimizbilanko‘zoldimizgasariqrangli, nordonta’mlimevakeladi.

O‘rganishninguchinchiturioperanto‘rganishdir. Bundayo‘rganishturidabilim, ko‘nikmavamalakalarsinabko‘rishvaxatoqilishmetodiorqalio‘rganiladi.Individduchkeladiganvaziyatlarundaturliinstinktiv, shartsiz, shartlireaksiyalarnivujudgakeltiradi. Organizmketma-ketamaldamasalaniechishuchunharbirinisinabko‘radivabundaavtomatikravishdaerishilgannatijanibaholaydi. Engyaxshinatijagaolibkelganreaksiya, vujudgakelganvaziyatdaorganizmningqulaymoslashishinita’minlaganiboshqalaridanajralibchiqadivatajribadamustahkamlanadi. Manashusinabko‘rishvaxatoqilishmetodibilano‘rganishdir.

YUqoridatavsiflangano‘rganishturlarihayvonlardaham, insonlardahamuchraydi. Lekininsonlardao‘rganishningmaxsus, oliyturlarimavjud.

Bubirinchidan, boshqaodamlarxulq-atvorinito‘g‘ridan-to‘g‘rikuzatishorqalio‘rganishbo‘lib, undainsonkuzatilayotganxulq-atvorshakllarinio‘zlashtiradi.Buvikaro‘rganishdebataladi.

Ikkinchiverbalo‘rganish, ya’niinsonningyangitajribanitilorqalio‘zlashtirishidir.Bundayo‘rganishnatijasidainsonnutqniegallaganboshqaodamlarga, bilim, ko‘nikmavamalakalarniuzatishimumkin.

O‘rganishvata’limorasidagiikkimuhimqo‘shimchafarqlarnita’kidlabo‘tamiz.Ta’limo‘rganishdanfarqliravishdarejalivaongliboshqariladigantashkiliyjarayondir. O‘rganishesastixiyaliravishdaro‘yberadi. O‘qisho‘quvfaoliyatiningtarkibiyqismisifatida, o‘quvchilarningishibilanbog‘liqravishdatashkiliyjarayonsifatidanamoyonbo‘ladi. Birinchiholdao‘qishta’limningbirtomonihisoblanadi, ikkinchiholdaijtimoiylashuvningnatijasidir.O‘rganishharqandayfaoliyatningnatijasibo‘lishimumkin, ta’limvao‘qishtushunchalariesamaxsuso‘quvfaoliyatibilanbog‘liqdir.

Agarfaoliyatningasosiymotivisifatidabilishgaqiziqishyokiindividningpsixologiktaraqqiyotinazardatutilsa, o‘quvfaoliyatihaqidagapiriladi. Agarmotivindividninguyokibuehtiyojlariniqondirishgaqaratilganbo‘lsa, ,”o‘rganish” tushunchasidanfoydalaniladi. Bundayyo‘l-yo‘lakayo‘rganishgamisolsifatidama’lumotlarniixtiyorsizravishdaeslabqolish, o‘quvmaqsadlariniko‘zdatutmaganharakatlarnimisolkeltirishimizmumkin. Ta’limvao‘qish – hardoimonglijarayonlardir, o‘rganishesaongsizdarajadahamro‘yberishimumkin. Ta’lim, o‘qishvao‘rganishorasidagiyanabirfarqma’lumotlarnio‘zlashtirishgatayyorlikturliYoshdavrlaridanamoyonbo‘ladi. O‘rganishningelemantarturlari – imprinting, shartlireflektorvaoperantturlariga – bolatug‘ilishibilanoqamaldatayyorbo‘ladi. O‘qishbilim, malakavako‘nikmalarnio‘zlashtirishuchunongli, maqsadgayo‘naltirilganqobiliyatsifatidabolada 4-5 Yoshligidanamoyonbo‘ladi, mustaqilo‘qishgatayyorlikmaktabningbirinchisinflarida, 7-8 Yoshatrofidavujudgakeladi.

O‘rganishjarayonifaoliyatsifatidaquyidagio‘quv-intellektualmexanizmlarhisobigaamalgaoshadi:

1.Assotsiatsiyalarningshakllanishi. Bumexanizmalohidabilimlarorasidayokitajribaqismlario‘rtasidavaqtinchalikbog‘lanishlaro‘rnatishasosidayotadi.

2. Taqlidqilish. Ko‘nikmavamalakalarshakllanishiuchunasosbo‘ladi.

3. Farqlashvaumumlashtirish.Tushunchalarshakllanishibilanbog‘liq.

4. Insayt ( taxmin).Insontomnonidanqandaydiryangiinformatsiyaniqarabchiqish, o‘tmishtajribadanma’lumnarsadanoma’lumniko‘rishdir. Insaytbolaningintellektirivojlanishiuchunkognitivbazahisoblanadi.

5. Ijod.YAngibilim, ko‘nikmavamalakalarniyaratishuchunasoshisoblanadi.

O‘rganishningmuvafaqqiyatiko‘pomillargabog‘liq, ularichidaquyidagipsixologikomillarhammuhimdir: o‘quvfaoliyatimotivatsiyasi, bilishjarayonlariidrok, diqqat, xayol, xotira, tafakkurvanutqningixtiyoriyligi, o‘quvchilardairodaviyvaboshqashaxshislatlari: ma’suliyat,tirishqoqlik, maqsadgaintiluvchanlik, intizomlilik, onglilik, tartiblilikvaboshqalarningmavjudligi. O‘quvfaoliyatisamaradorliginingpsixologikomillarigahamkorlikdagifaoliyatdagiinsonlarbilano‘zarota’sirqilaolishko‘nikmasi, o‘qituvchilarvasinfdoshlaribilan, intellektualrivojlanganlikvaboshqalarkiradi. Bilimlarnio‘zlashtirishjarayonidao‘rganishgabo‘lgantayyorlik (ustanovka) muhimhisoblanadi, bundao‘quvvazifalariningo‘qituvchitomonidanqo‘yilishi, o‘quvchitomonidanqabulqilinishimuhimbo‘lib, bundao‘qituvchio‘rgatadi, o‘quvchio‘rganadi.

RuspsixologiA.N.Leontevinsonfaoliyatiningpsixikvaamaliyshakllarimavjudligini, bolaongiaynano‘quvfaoliyatidao‘sishinita’kidlaydi.D.B.Elkoninesao‘quvfaoliyatiningxususiyatlariniko‘rsatib, unimohiyatiga, mazmunigavao‘zininamoyonbo‘lishshakligako‘raijtimoiyliginita’kidlaydi.O‘quvfaoliyatibushundayfaoliyatki, uningnatijasidaavvaloo‘quvchidao‘zgarishyuzberadi. Uningmahsuliturlimotivlarasosidaqurilganbo‘lishidarkor. Bumotivlarbevositao‘quvchishaxsiningo‘sishivarivojlanishibilanbog‘liqbo‘lishikerak. O‘quvfaoliyatita’lim, o‘qishvao‘rganishdegantushunchalarbilanbevositabog‘likdir. Ta’limo‘qituvchivao‘quvchihamkorligidagio‘quvfaoliyati, o‘qituvchiningbilim, ko‘nikmavamalakalarinio‘quvchilargao‘rgatishjarayonidir.

Ta’limjarayonibevositamuayyanaxborotni, harakatlarni, xulq-atvorningshakllarinio‘zlashtirishgaqaratilgandir. O‘qishvao‘rgatishtushunchalario‘quvfaoliyatibilanbog‘liqbo‘lib, ularbilim, ko‘nikmavamalakalarnio‘zlashtirishga, o‘rgatishgaxizmatqiladi.

O‘quvfaoliyatiningbeshelementimavjud: