Umurtqasizlar zoologiyasidan

D
72-rasm . Q ora suvarakning ichki tuzilishi. A-ichki tuzilishining orqa va yon
tomonidan ko'rinishi: 1-so‘lak bezi rezervuari, 2-so‘lak bezi, 3-jig‘ildon, 4-
muskulli oshqozon, 5-o‘rta ichagi, 6-malpigi naychalari, 7-orqa ichagi, 8 ,9 -
traxeyalari, 10-qorin nerv zanjiri, 11-urug‘don, 12-jinsiy bezlar, 13-yuragi, 14-
bosh miyasi, 15-simpatik nerv sistemasi, 16-pilorik (ko‘r) o'simtalari; B-
kutiikulasining tuzilishi: 1-epikutikula, 2-ekzokutikula, 3-endokutikuIa, 4-
gipoderma, 5-qil, 6-teri bezi; D-urg‘ochilik jinsiy organi: 1 -tuxumdon naylari, 2-
tuxum y o ‘li, 3-urug‘ qabul qilgichi, 4-bezlar.
196

---

Hasharotlarning yuragi qorin bo‘limida ichakning ustida joylashgan. 
Yurakning keyingi uchi berk, ichki bo'shlig'i ko'ndalang to‘siqlar bilan 
bir necha kameralar (boim alar) ga bo'lingan. Har bir kameraning yon 
tomonida ikkitadan klapanli teshikchalari (ostiylari) bor; yurak va undan 
boshlanadigan bosh aorta tomiri devori muskul tolalari bilan 
ta’minlangan.
Aorta bosh yaqinida tana bo‘shlig‘iga ochiladi, gemolimfa aortadan 
ana shu bo'shliqqa kelib tushadi. Yurakni yurakoldi sinusi o ‘rab turadr. 
Bu sinus tana bo‘shlig‘idan mayda teshikchali yupqa diafragma parda 
orqali ajralib turadi. Yurak uzun naycha shaklida bolib, suvarakning 
yuragi 13 ta kameradan iborat. Ko‘pchilik hasharotlarda bunday 
kameralarning soni 8 ta b o iad i. Qon aylanish sistemasi faqat yurak va 
undan chiqadigan kalta aorta qon tomiridan iborat; qon (gemolimfa) tana 
bo‘shlig‘ida aylanadi. Hasharotlarning qon aylanish sistemasi ochiq 
tipda tuzilgan.
Yurakning ostida diafragmaga qanotsimon muskullaming uchi kelib 
tutashgan. Yurak elastik tolalar yordamida qorin tergitlarida osilib 
turadi. K o‘pchilik hasharotlarda xuddi shunday diafragma parda 
ichakning ostida ham bo'ladi. Qanotsimon muskullar qisqarganida 
difiragma pastga tortiladi; yurakoldi sinusi kengayib, gemolimfa bilan 
to ‘ladi.
Gemolimfa ostiylar orqali yurak bo‘shlig‘iga o'tadi. Yurak 
devoridagi muskullaming ketma-ket to'lqinsimon qisqarishi natijasida 
qon yurakdan aortaga chiqadi; undan bosh yaqinida tana bo'shlig’iga 
kelib quyiladi. Ichakosti diafragma muskullari qisqarganida gemolimfa 
tana bo‘shlig‘ida oldingi tomonidan keyingi tomoniga oqadi.
Qisqarish xususiyatiga ega bo'lgan maxsus qo'shim cha ampulalar 
gemolimfani oyoq, qanot va mo'ylovlaming bo‘shlig‘ida ham 
aylanishiga yordam beradi.
Yurakning qisqarish tezligi-puls hasharotlar turiga va uning 
fiziologik holatiga bog'liq bo'ladi. Masalan, arvoh kapalak yuragi tinch 
holatda 
bir 
daqiqada 
60-70, 
uchganida 
140-150 
marta 
qisqaradi.Hasharotlarning gemolimfasi gazlami tashishda ishtirok 
etmaydi, u orqali faqat oziq moddalar va modda almashinuv 
mahsulotlari tashiladi. Shu sababdan hasharotlar qonida eritrotsitlar yoki 
shunga 
o'xshash 
qon 
elementlari-gemoglobin 
ham 
bo'lmaydi. 
Gemolimfa esa rangsiz, sarg'ish yoki yashil tusda bo'ladi. Faqat ayrim 
chivinlar, xususan xironomidlar lichinkalari gemolimfasida gemoglobin 
borligi sababli qoni qizil tusda bo'ladi. Bunday lichinkalarda traxeya
197

---

sistemasi bo‘lmaganligi tufayli gemoglobini gemolimfaga diffuziya yo‘li 
bilan o‘tadigan kislorodni bog‘lash xususiyatiga ega.
Qora suvarakning hazm qilish organi uch bo’limdan iborat: oldingi, 
o’rta va orqa ichak. Oldingi ichak: tomoq, qizilo’ngach, jig ’ildon va 
muskulli oshqzondan iborat. Muskulli oshqozonida ovqat maydalanadi. 
Muskulli oshqozonning keyingi qismi kardial klapanga aylangan. U 
ovqatni o‘rta ichakka o ‘tkazib turadi va teskari tomonga harakat 
qilishiga yo ‘l qo‘ymaydi. O ’rta ichak kalta, uning oldingi tomonida ko’i 
(pilorik) osimtalari bor. Ovqat o ’rta ichakdan orqa ichakka o ’tadi.
Orqa 
ichak 
ikki 
bo‘limdan 
iborat, 
uning 
oldingi 
qismi 
ingichkalashgan, keyingi qismi esa yo‘g‘onlashgan, u anal teshigi orqali 
tashqariga ochiladi. Orqa ichakda hazm bo'lgan ovqat tarkibidagi suv 
yana bir marta qayta shimib olinadi, hazm bo'lm agan ovqat qoldiqlari 
orqa ichakning keyingi (rektal) bo'lim ida yig‘iladi va tashqariga 
chiqariladi. Hasharotlarning, shu jumladan, suvaraklaming ham oldingi 
va orqa ichagining ichki yuzasi kutikula bilan qoplangan.
Hasharotlarning, shu jumladan suvaraklaming ayirish sistemasi 
vazifasini uning o‘rta ichagi bilan orqa ichagi tutashgan joyiga kelib 
qo'shiladigan oqish va uzun ipsimon malpigi naychalari bajaradi. Bu 
naychalarning erkin uchi berk, lekin ularning ichi kovak va orqa ichakka 
ochiladi. Ayirish organlariga qo‘shimcha ravishda yog‘ tanachalarini 
ham 
kiritish 
mumkin. 
Y og1 
tanachalarining 
hujayralari 
ham 
hasharotlarning tana bo‘shlig‘idagi chiqarilishi kerak bo'lgan va modda 
almashish jarayonida hosil bo‘lgan moddalarni ajratib oladi. Lekin 
ulami tashqariga chiqarmaydi, umrining oxirigacha shu yerda to ‘planadi 
va saqlanadi. Shu bilan birga yog‘ tanachalari hasharotlar och qolganda 
zahira oziqa modda bo‘lib ham xizmat qiladi.
Hasharotlar traxeyalar bilan nafas oladi. Ko'pchilik hasharotlada 
yaxshi rivojlangan traxeyalar sistemasi bo‘ladi. Faqat ayrim tuban 
tuzilgan 
hasharotlarning 
traxeyalari 
shakllanmagan; 
ular 
tana 
qoplag‘ichi orqali diffuziya yo‘li bilan nafas oladi. Nafas olish sistemasi 
tanasining ikki yonida joylashgan nafas olish teshiklari yoki 
stigmalardan boshlanadi. Stigmalar 10 juft yoki undan kamroq bo‘ladi. 
Ular o ‘rta va orqa ko'krak hamda 8 ta qorin bo'g'im larida joylashgan. 
Stigmalar ochib va yopib turuvchi maxsus moslama bilan ta ’minlangan. 
Stigmalarning teshigi tanada ko‘ndalang joylashgan yo'g'on. traxeya 
naylariga ochiladi. Bu naylar tana bo‘ylab o‘tuvchi ikkita asosiy 
traxeyalar orqali o'zaro tutashgan. Asosiy traxeya naylaridan birmuncha 
ingichkaroq naylar boshlanadi; ular ham ko‘p marta ketma-ket
198

---

shoxlanib, ingichka naylami hosil qiladi. Bu naylar hamma organlami 
o‘rab turadi. Naylar ko‘p marta shoxlanadi va uchki hujayraiar bilan 
tugaydi. Traxeyalar hatto ayrim hujayralaming ichiga ham kirib boradi. 
Traxeyalaming ayrim qismlari kengayib, havo xaltachalarini hosil 
qiladi. Bundan tashqari, yaxshi uchadigan ko'pchilik parda qanotlilar, 
pashsha va boshqa hasharotlarning qorin bo‘shlig‘ida havo xaltachalari 
bo'ladi. Ana shu havo xaltachalari tufayli hasharotlarning traxeya 
sistemasida havo almashinadi. Xaltachalar hasharotlar tanasining 
solishtirma og‘irligini kamaytiradi. Havo xaltachalari hasharotlar 
uchayotganda, sarf bo‘ladigan rezerv havo saqlanadigan joy ham bo'lib 
xizmat qiladi. Stigmalarda yopuvchi va ochuvchi apparatning bo‘lishi 
tufayli quruqlikda yashovchi hasharotlarning nafas olish jarayonida suv 
bug‘lanishi keskin kamayadi. Stigmalar juda qisqa vaqt ochiJganda ham 
kislorodning diffuziyasi havoga nisbatan yuqori bo'lgani tufayli 
traxeyalarga kirishga ulguradi, suv bug‘i esa traxeyalardan chiqish 
imkoniyatiga ega bo‘lmaydi.
Traxeyalar 
hasharotlarning 
embrional 
rivojlanishi 
davrida 
ektodermadan hosil b o iad i. Traxeya naylari bir qavat epiteliy 
hujayralaridan iborat traxeolalardan tashqari hamma traxeya naylarining 
ichki yuzasi xitin modda bilan qoplangan. Traxeya naylarining ichki 
yuzasida xitin moddadan iborat spiral yo‘g ‘onlashuvi paydo bo'ladi. 
Faqat 
traxeolalarda 
bunday 
yo'g'onlashuv 
bo‘lmaydi. 
Spiral 
yo‘g‘on!ashuv traxeyalami doimo ochiq bo'Iishiga imkon beradi, nafas 
chiqarishdan keyin ham naylar devori yopishib qolmaydi.
Nam joylarda hayot kechiradigan kam harakat hasharotlarning nafas 
olish teshigi doimo ochiq bo‘ladi. Traxeya sistemasi orqali gaz 
almashinuvi passiv, ya’ni diffuziya orqali sodir bo'ladi. Moddalar 
almashinuvi juda tez kechadigan faol hayot kechiruvchi hasharotlarning 
traxeyalarida gaz almashinuv jarayoni qorin bo‘limining siqilishi va 
bo'shashi orqali ro‘y beradigan nafas olish harakatlari bilan bog‘liq. 
Nafas olish tezligi hasharotlarning turi, ulaming fiziologik holati va 
muhit sharoitiga bog‘liq. Masalan, asalari tinch holatda har daqiqada 40 
marta, harakatlanganida 120 marta nafas oladi.
Suvda yashovchi hasharotlar nafas olish sistemasining tuzilishida 
har xil moslashishlar paydo bo'ladi. Ulami nafas olish xususiyatlariga 
ko'ra ikki guruhga ajratish mumkin. Bir qancha hasharotlar suvda 
yashab, atmosfera havosidan (suv qandalalari, suv qo'ng'izlari, chivinlar 
lichinkalari), boshqalari esa suvda erigan kislorod bilan nafas oladi 
(ninachilar, buloqchiiar va kunliklaming lichinkalari),
199

---

Atmosfera havosi bilan nafas oladigan suv hasharotlarining tanasida 
nafas olish bilan bog'ltq havo saqlaydigan bo'shliqlar, tuklar, havo 
o ‘tkazish naylari yoki boshqa xil moslamalar paydo bo‘ladi. Masalan, 
suv chayonlari qornining uchki qismidagi uzun o'simtasi havo o'tkazish 
nayi hisoblanadi. Bu nay nafas olish teshiklari (stigmalar) bilan 
tutashgan. Suv chayoni nafas olishi uchun dum o'simtasini suvdan 
chiqaradi. Suv qo‘ng‘izilarning nafas olish teshiklari qorin bo'limining 
orqa tomonida, ya’ni elitrasi (ust qanoti) ning ostida joylashgan. Elitra 
tanasiga zich yopishmaganligi tufayii uning ostida bo'shliq, y a’ni havo 
kamerasi hosil bo'ladi. Q o 'n g 'iz suv yuzasiga ko'tarilib, qornining 
keyingi uchini suvdan chiqaradi va elitrasi ostiga havoni to'ldirib oladi. 
Q o'ng'iz suvga sho'ng'iganda, ana shu havo hisobidan nafas oladi.
Hasharotlarning havo o'tkazuvchi naylari butun tanaga tarqalgan, 
ular kislorodni to 'p p a-to 'g'ri to'qim alarga va hujayralarga yetkazib 
beradi. Bu jihatdan traxeya qisman qon tomirlari funksiyasini ham 
bajaradi. Bu jarayonda traxeyalarning uchki hujayra ichida joylashgan 
shoxchalari-traxeolalar 
muhim 
vazifani 
bajaradi. 
Tinch 
holatda 
to'qim alar kislorodni kam sarflaganligi tufayii traxeolalarga to'qim a 
suyuqligi kiradi va havo siqib chiqariladi. Faol holatda esa, aksincha, 
suyuqlik traxeolalardan hujayralar va to'qimalarga o'tadi; traxeolalar 
traxeyalardan keladigan havo bilan to'lishi natijasida hujayralarga 
ko'proq kislorod keladi.
Ko'pchilik hasharotlar (kunliklar, buloqchilar, ninachilar)ning suvda 
yashovchi lichinkalari traxeya-jabralar yordamida suvda erigan kislorod 
bilan nafas oladi. Ularning tashqi nafas olish teshigi rivojlanmagan; 
traxeya sistemasi yopiq. Traxeya-jabralar lichinka qorin bo'limida 
joylashgan ipsimon yoki bargsimon yupqa devorli o'sim talardan iborat. 
Traxeyalar ana shu o'sim talar ichida joylashgan. Suvda hayot 
kechiradigan kunliklar lichinkasining traxeya-jabralari plastinka shaklida 
bo'Iib, lokomotor organlar vazifasini ham bajaradi. Bentos (suv tubi) da 
yashovchi kunliklar, buloqchilar va boshqa hasharotlar lichinkalarining 
traxeya-jabralari ipsimon shaklda; voyaga yetayotgan hasharotlami 
quruqlikka chiqishi davrida traxeya-jabralari yo'qolib, tashqi nafas olish 
teshiklari paydo bo'lishi bilan yopiq traxeyalar sistemasi ochiq 
sistemaga aylanadi. Ayrim hasharotlar, masalan, lyutka ninachilari, ba’zi 
pashshalarning 
suvda 
yashovchi 
lichinkalarida 
traxeyalar 
shakllanmagan. Kislorod ichki organlarga tana qoplag'ichi orqali 
diffuziya yo'li bilan o'tadi.
200

---

Hasharotlarning markaziy nerv sistemasi halqum usti, halqum osti 
nerv tugunlaridan va qorin nerv zanjiridan iborat. Halqum usti nerv 
tuguni yoki bosh miya uch bo‘limdan iborat: oldingi bo'limi- 
protoserebrum, 
o ‘rta 
bo'lim i 
deytoserebrum 
va 
orqa 
bo'lim i- 
tritoserebrum deyiladi.
Hasharotlar ayrim jinsli. U rg‘ochiiarida organlar sistemasi juft 
tuxumdon-lardan, tuxum yo'I lari dan iborat. Tuxum yo’li katta qinga 
ochiladi.
Suvaraklarda har bir tuxumdon tuxum hujayrasiga ega bo'lgan 8 ta 
naychadan tashkil topgan. Ulardan tashqari urg‘ochilarining jinsiy 
organlariga yana urug' qabul qiluvchi qopchiq va qo‘shimcha bez ham 
kiradi. Suvaraklarning qo‘shimcha bezi ishlab chiqaradigan suyuqlikdan 
ulaming tuxumiarini o‘rab turadigan pilla hosil bo'ladi.
Erkaklarining jinsiy organlari bir juft urug‘don, juft urug‘ yo'llari, 
urug‘ pufagi va toq urug‘ chiqaruvchi naychalardan iborat.