Umurtqasizlar zoologiyasidan

73-rasm. Chala metamorfozli hasharotlar vakili-O siyo chigirtkasi 
(Lacusta
migratoria)
ning rivojlanish bosqichlari: 1-voyaga yetgan qanotli chigirtka, 2-
tuproqdako‘zachaichidagi chigirtka tuxumlar, 3-tuxumi, 4,5,6,7,8-beshta
bosqichdagi lichinkalari.
205

---

Ko‘pchilik hasharotlarning lichinkalari 4-5 marta po‘st tashlab, 
keyin 
voyaga 
yetadi. 
Misol 
tariqasida 
to‘qay 
chigirtkasining 
rivojlanishini ko'rsatish mumkin. Tuxumdan chiqqan lichinka tashqi 
ko‘rinishdan imagosiga butunlay o ‘xshaydi. Lekin bir yoshdan besh 
yoshgacha bo‘lgan lichinkalik davrlarini o ‘tganidan keyingina voyaga 
yetadi.
Golometabolik, y a’ni toMiq metamorfoz yo‘li bilan rivojlanadigan 
hasharotlarga-qo‘ng‘izlar, kapalaklar, ikki qanotlilar, pardaqanotlilar, 
burgalar, to‘rqanotlilar va boshqa turkumlarning vakillari kiradi (74- 
rasm). Bu hasharotlarning lichinkalari tuzilishi va shakli jihatidan 
voyaga yetganlaridan keskin farq qiladi. Ulaming qanotlari umuman 
rivojlanmagan bo‘ladi va lichinka davriga xos bo‘lgan organlari, ular 
voyaga yetgunga qadar saqlanadi.
D 
E
74-rasm. T ut ipak qurtining to'liq m etamorfoz orqali rivojlanishi. A-kapalak.
B-qurt. D-pilla. E-pilladan chiqarib olingan g'umbak.
ToMiq metamorfoz yo‘li bilan rivojlanadigan hasharotlarga tut ipak 
qurtini yaqqol misol qilib olish mumkin. Kapalak qurtining og'iz 
organlari kemiruvchi tipda, kapalaklari esa so‘ruvchi tipda tuzilgan 
bo‘ladi. Bundan tashqari kapalak qurtlarining qorin qismida (ko‘krak 
qismidagi uch ju ft oyoqlaridan tashqari) bir necha ju ft ;‘yolg‘on” 
oyoqlari bo‘ladi. Ular bo‘g ‘imlarga aniq bo'Iinmagan va oxirgi uchida
206

---

so'rg'ichlari bo'ladi. Bunday oyoqlar kapalak qurtlarining harakat 
organlaridir.
Kapalak qurtlari ham rivojlanish davrida 5 marta po‘st tashlaydi va 
g'um bak bosqichiga o‘tadi. Bu esa hasharotning tinch rivojlanish 
davridir. G ‘umbakda voyaga yetgan kapalaklarga xos bo'lgan organlar 
rivojlanadi. G ‘umbak qurtning maxsus bezlari ishlab chiqaradigan 
suyuqlikdan hosil bo‘lgan pillaga o‘ralgan bo‘ladi. G ‘umbak harakatsiz, 
iekin ular tanasini qimirlatishi mumkin.
Amaliy m ashg‘ulotni bajarish tartib i. 1. Har xil yoshdagi (1-5 
yosh) chigirtkaning lichinkalarini Petri idishiga qo‘yib, 
qo‘l lupasi 
yordamida kuzating va uch, to ‘rt, besh yoshdagi lichinkalarda endigina 
rivojlanayotgan qanotlarga e'tibor bering. Imagolarida esa qanotlarining 
hasharot tanasiga nisbatan uzunligini kuzating. 
Lichinkalar va 
imagosining rasmini chizing.
2. 
Har xil yoshdagi tut ipak qurtlarini Petri idishiga qo'yib, ularning 
o'lchami va tuzilishiga e'tibor bering. K o'krak qismidagi hamma 
hasharotlarga xos bo'lgan uch ju ft oyoqlarini toping va qorin qismidagi 
«yolg'on» oyoqlarini qo'l lupasi yordamida kuzating. Pillaning bir 
uchini qaychi bilan kesib oching va uning ichidagi g'umbakni chiqarib 
olib Petri idishiga qo'ying. Uni qo'l lupasi orqali kuzatib, urg'ochi va 
erkaklarini farqlang. Qurt, pilla, g'um bak va kapalakning rasmini 
chizing.
L ab o rato riya 
m ashg‘uloti 
mavzusi 
bo‘yicha 
bilimingizni 
nazo rat qilish uchun quyidagi test topshiriqlariga javob bering. 
C=55
1. Hasharotlarning jinsiy sistemasiga xos belgilami ko'rsating: A- 
ayrim jinsli, B-germafrodit, V-bir juft tuxumdon, G-tuxumdoni toq, D- 
urug' qabul qiluvchi qopchig'i bor, E-urug'doni juft, J-urug'doni bitta, 
Z-urug' yo'li, I-urug' pufagi bo'lmaydi, K-urug' pufagi bor, L-juft urug' 
chiqaruvchi naycha, M-toq urug' chiqaruvchi naychasi bor, N-urug' 
qabul qiluvchi qopchig'i yo'q.
2. Urg'ochi hasharotning jinsiy sistemasini tuxumdondan boshlab 
tartib bilan ko'rsating: A-bachadon, B-tuxumdon, V-urug' qabul qilgich, 
G-tuxum yo'li.
3. Partenogenez yo'li bilan ko'payadigan hasharotlami ko'rsating: 
A-ninachilar, 
B-kapalaklar, 
V-asalarilar, 
G-o'simlik 
bitlari, 
D- 
cho'psimonlar, E-chigirtkalar.
4. O'zgarishsiz rivojlanish hasharotlarda qanday kechadi? A- 
lichinkasi voyaga yetgan davriga o'xshash, B-lichinkasi voyaga yetgan
207

---

davriga qisman o ‘xshash, V-lichinkasida qanotlari rivojlanmagan, G- 
rivojlanishi o‘zgarishsiz, D-lichinkasi va voyaga yetgan davrida 
qanotlari bo‘lmaydi, E-lichinkasi bir necha marta tullab, voyaga yetgan 
davriga o ‘xshash bo‘ladi.
5. Chala o‘zgarish bilan rivojlanish hasharotlarda qanday kechadi 
(4-topshiriqqa qarang)?
6. 0 ‘zgarishsiz rivojlanadigan hasharotlami belgilang: A-qanoti 
yo'qolib ketgan, B-birlamchi qanotsiz hasharotlar, V-oyoqdumlilar, G- 
chigirtkalar, 
D-mo‘ylovsizlar, 
E-qandalalar, 
J-qo‘shdumlilar, 
Z- 
buloqchilar.
7. Chala o'zgarish bilan rivojlanadigan hasharotlar turkumlarim 
ko'rsating: A-tangacha qanotlilar, B-burgalar, V-bitlar, G-to‘g ‘ri 
qanotlilar, D-ninachilar, E-qattiq qanotlilar, J-beshiktervatarlar, Z-teng 
qanotlilar, I-ikki qanotlilar, K-to‘rqanot!ilar, L-yarim qattiq qanotlilar, 
M-parda qanotlilar, N-suvaraklar.
8. Chala o ‘zgarish bilan rivojlanadigan hasharotlar qanday davrlarni 
o'taydi? A-tuxum, B-lichinka, V-nimfa, G-qurt, D-g‘umbak, E-pilla, J- 
voyaga yetgan davri.
9. To‘liq o ‘zgarish bilan rivojlanadigan hasharotlar qanday davrlarni 
o‘taydi (8-topshiriqqa qarang)?
10. Chala o'zgarish bilan rivojlanadigan hasharotlar lichinkasi 
qanday tuzilgan? A-voyaga yetgan davriga o‘xshash, B-voyaga yetgan 
davriga o'xshamaydi, V-qanotlari rivojlanmagan, G-juda serharakat, D- 
oyoqlari rivojlanmagan, E-juda kichik bo‘ladi.
11. To'liq о ‘zgarish bilan rivojlanadigan hasharotlar lichinkasiga 
xos belgilarni ko‘rsating: A-lichinkasi chuvalchangsimon, B-lichinkasi 
bochkasimon, V-qanotlari kuchsiz rivojlangan, G-lichinkasi voyaga 
yetgan davriga 
o‘xshash, 
D-lichinkasi 
voyaga yetgan davriga 
o ‘xshamaydi, qurt deyiladi, E-oyoqlari kalta, J-oyoqlari uzun, ingichka, 
Z-oddiy ko‘zlari rivojlangan, I-ko‘zlari rivojlanmagan, K-og‘iz organlari 
kemiruvchi, 
L-og‘iz 
organlari 
kemiruvchi 
va 
so‘ruvchi, 
M- 
lichinkasining oziqlanishi va hayot kechirishi voyaga yetgan davridan 
farq qiladi, N-lichinkasi ko‘pincha parazit.
12. T o iiq o'zgarish bilan rivojlangan hasharotlar turkumlarini 
ko'rsating (7-topshiriqqa qarang).
208

---