Umurtqasizlar zoologiyasidan

19-mashg‘ulot. Kamtukli halqali chuvalchanglarni asosiy
tuzilish xususiyatiari va rivojlanishi
1-ish. Yomg‘ir chuvalchangining tashqi tuzilishi
Yomg‘ir chuvalchangining sistematik o‘rni
Tip. Halqali chuvalchanglar-Annelides
Kcnja tip. Belbog‘lilar-Clitellata
Sinf. Kamtukli halqali chuvalchanglar-Oligochaeta
Turkum. Yomg‘ir chuvalchanglari-Lumbricomorpha
Vakil. Yomg‘ir chuvalchangi-Lumbricus terrestris
Kerakli materШ1аг va jihozlar:
Yomg‘ir chuvalchangining 
morfologiyasini va ko‘ndalang kesmasini aks ettiruvchi jadvallar, tirik 
yom g‘ir chuvalchanglari, qo‘l lupalari, kichik qisqichlar, kichik 
to‘g‘nag‘ichlar, yomgMr chuvalchangi tanasi ko‘ndalang kesmasining 
bo‘yalgan mikropreparatlari, vannachalar, suvga to‘ldirilgan idishlar, 
doka ro‘molcha.
Mavzuning maqsadi.
Halqali chuvalchanglar tipining kamtuklilar 
sinfiga kiruvchi yomg‘ir chuvalchangining o'ziga xos tashqi tuzilish 
xususiyatlarini o ‘rganish.
Identiv о ‘quv maqsadlari:
1.1.
Yomg‘ir chuvalchangining tashqi tuzilishini tushuntira biladi.
1.2. YomgMr chuvalchangining teri-muskul xaltasi haqida m a’lumot 
beradi.
1.3. Kamtuklilarni ko'ptuklilardan farqlay oladi.
Ishning mazmuni.
Yomg‘ir chuvalchangi 15-20 sm uzunlikda 
bo‘lib, organik chirindilarga boy bo ‘lgan tuproqlarda yashaydi. Tanasi 
bir xil tuzilishga ega bo'lgan segmentlardan tashkil topgan. Oldingi va 
keyingi uchlari biroz ingichkalashgan. Yelka tomoni qoramtir, qorin 
tomoni esa oqishroq rangda bo'ladi. Tanasining 32-37 segmentlari yelka 
tomonidan ancha yo‘g‘onlashib, belbog‘ qismini hosil qiladi. Unda 
suyuq modda ishlab chiqaradigan bir necha mayda bezlar joylashgan. Bu 
suyuqlik qo ‘yilgan tuxumlarning ustini o‘rab, pilla hosil qilish uchun 
ishlatiladi.
YomgMr chuvalchangining oldingi uchida doirasimon bosh yoki 
og‘iz oldi kuragi-prostomium va undan keyin esa tananing birinchi 
segrnenti-peristomium joylashgan. Uning bosh qismida hech qanday 
sezuvchi o‘simtalari bo‘lmaydi. Tanasining har bir segmenti yon 
tomonida 2 juftdan (hammasi 8 ta) mayda qillar joylnshgan. Bu albatta 
ularning ko‘pqillilardan kelib chiqqanligining dalilidir. 
Yashash
126

---

sharoitiga moslashish natijasida parapodiylar yo'qolib, faqat bir qism 
qillar saqlanib qolgan (46-rasm).
Yomg‘ir chuvalchangi tanasining segmentlari tashqi tomonidan bir- 
biridan segmentlararo egatcha orqali ajralib turadi. Chuvalchangning 
yelka tomonidagi bu egatchalarda teshikchalar bo'Iib, ular orqali tana 
bo‘shlig‘i suyuqligi chiqib turadi va terini namlaydi. Buning natijasida 
chuvalchangning teri orqali nafas olishi osonlashadi.
Yomg‘ir chuvaichangining tanasi kutikula bilan qoplangan. Uning 
ostida endodermadan hosil bo‘lgan silindrsimon qoplovchi to‘qima 
(epiteliy) hujayralardan iborat teri joylashgan. Terida bir hujayrali juda 
ko‘p bezlar bo‘ladi, ular ishlab chiqaradigan shilliq modda terini namlab 
turadi. Epiteliydan keyin halqasimon muskullar yupqa qavat hosil qiladi. 
Bo‘ylama muskullar ham yaxshi rivojlangan bo‘lib, ular 4-5 
bo‘lakchadan iborat tasmasimon muskullarni tashkil qiladi.