Universiteti umarov b. M., Norbekova b. Sh. Bolalar psixologiyasi
Yüklə 2,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
9.1.3. Maktabgacha yoshdagi bolalarda o’yin faoliyatining xususiyatlari Bog‘cha yoshidagi bolalarning o‘yinlari atrofdagi narsa va hodi salarni bilish quroli bo‘lishi bilan birga, yuksak ijtimoiy ahamiyatga ham ega, o‘zgacha qilib aytganda, o‘yin qudratli tarbiya quro li hamdir. Bolalarning o‘yinlari orqali ularda ijtimoiy foydali, ya’ni yuksak insoniy xislatlarni tarbiyalash mumkin. Agarda biz bola larning o‘yin faoliyatlarini tas hqaridan kuzatsak, o‘yin jarayonida ularning barcha shaxsiy xususiyatlari ( Xarakteri, kimning nimaga ko‘proq qiziqishi, qobiliyati, irodasi, temperamenti) yaqqol namo yon bo‘lishini ko‘ramiz. Shuning uchun bolalarning o‘yin faoliyatlari, ularni individual ravishda o‘rganish uchun juda qulay vositadir. Kichik maktabgacha yoshdagi bolalar odatda o‘zlari yolg‘iz o‘ynaydilar. Predmetli 144 va konstruktorli o‘yinlar orqali bu yoshdagi bolalar o‘zlarining idrok, xotira, tasavvur, tafakkur hamda harakat layoqatlarini rivojlantiradilar. Sujetli- rolli o‘yinlarda bolalar, asosan, o‘zlari har kuni ko‘rayotgan va kuzatayotgan kattalarning xatti-harakatlarini aks ettiradilar. 4- 5 yoshli bolalarning o‘yini asta- sekinlik bilan jamoa shakliga ega bo‘lib boradi. Bolalarning in dividual xususiyatlarini, ularning jamoa o‘yinlari davomida kuzatish qulaydir. O ‘z o‘yinlarida bolalar kattalarning predmetlarga munosabatinigina emas, balki ko‘proq ularning o‘zaro munosabatlarini ham aks ettiradilar va ularga taqlid qiladilar. Shuningdek, jamoa o‘yinlarida bolalar bir guruh odamlarning murakkab hayotiy faoliyatlarini aks ettiradilar. Masalan, «poyezd» o‘yinini olaylik. Bun da mashinist, parovozga ko‘mir yoquvchi, provodniklar, kontrolyor, kassir, stansiya xodimlari va yo‘lovchil ar boladi. Bolalarning mana shu kabi jamoa o'yinlari artistlarning faoliyatiga o‘xshaydi. Chunki, jamoa o‘yinidagi har bir bola o‘z rolini yaxshi ado etishga intilishi bilan birga, o‘yinning umumiy mazmunidan ham chetga chiqib ketmaslikka tirishadi. Bu esa , har bir boladan o‘zining bu tun qobiliyatini ishga solishni talab etadi. Ma’lum rollarga bolingan jamoa o‘yini, bolalardan qat’iy qoidalarga bo'ysunishini va ayrim vazifalami talab doirasida bajarishni taqozo etadi. Shuning uchun bolalarning bunday jamoa o‘yinlari psixologik jihatdan kat ta ahamiyatga ega. Chunki, bunday o‘yinlar bolalarda irodaviylik, xushmuomalalik, o‘yin qoidalariga, tartib - intizomga bo‘ysungan va shu kabi boshqa ijobiy xislatlarni tarbiyalaydi va rivojlantiradi. Katta bog‘cha yoshida sujetli- rolli o‘yinlar esa o‘z mavzusining boyligi va xilma- xilligi bilan farqlanadi. Bu o‘yinlar jara yonida bolalarda sardorlik xususiyati yuzaga kela boshlaydi, ularda tashkilotchilik ko‘nikma va malakalari rivojlana boshlaydi. Maktabgacha yoshdagi bola lar shug‘ullanadigan ijodiy faoliyatlar orasida tasviriy san’atning ham ahamiyati juda kattadir. Bolaning tasavvur etish Xarakter iga ko’ra, uning atrof hayotni qanday idrok etishi, xotira, tasavvur va tafakkur xususiyatlariga baho berish mumkin. Katta bog‘ cha yoshidagi bolalar chizgan rasmlar ularning ichki kechinmalari, ruhiy holatlari, orzu, umid va ehtiyojlarini ham aks ettiradi. Bu yoshdagi bolalar rasm chizishga nihoyatda qiziqadilar. Rasm chizish bolalar uchun o‘yin faoliyatining o‘ziga xos bir shakli bolib hisoblanadi. Bola avvalo ko‘rayotgan narsalarini, keyinchalik esa o‘zi biladigan, xotirasidagi va o‘zi o'ylab topgan narsalarni chizadi. Katta maktabgacha yoshdagi bolalar uchun musobaqa juda katta ahamiyatga ega bolib, aynan shunday o‘yinlarda muv affaqiyatga erishishga harakat qilish xususiyati shakllanadi va mustahkamlanadi. Bu yoshdagi bolalarning eng yaxshi daqiqalari musobaqa o‘yinlaridagi yutish va muvaffaqiyatlaridir. Katta maktabgacha yoshdagi bolalar uchun 145 musobaqalar juda katta ahamiyatga ega bo‘lib, aynan shunday o‘yinlarda muvaffaqiyatga erishish motivlari shakllanadi va mustahkamlanadi. Katta bog‘cha yoshida konstruktorlik o‘yinlari asta -sekinlik bilan mehnat faoliyatiga aylanib boradi, o‘yinda bola sodda mehnat ko‘nikma va malakalarini egallay boshlaydi, predmetlarning xossalarini anglay boshlaydi, amaliy tafakkur namunalari rivojlana boradi. 3-7 yoshli bolalarning psixik rivojlanishida badiiy-ijodiy faoliyat turi bo‘lgan musiqaning ahamiyati ham juda kattadir. Musiqa orqali bolalar ashula aytishga, musiqa ohangiga mos ritmik harakatlar qilishga o‘rganadilar. O ‘yin faoliyati bolalarni insoniyatning ijtimoiy tajribasini egallashning faol shakli bolgan ta’lim faoliyatiga tayyorlaydi. Odam birdaniga ijtimoiy tajribani o‘zlashtirishga kiri sha olmaydi. Ijtimoiy tajribalarni faol egallashi uchun odam, avvalo, еtarli darajada nutqni egallagan bolishi, ma’lum malakalar, uquvlar va sodda tushunchalarga ega bolishi kerak boladi. Bularga bola yuqorida ko‘rsatib o‘tganimizdek, o‘yin faoliyati orqal i erishadi. Bola bu davrda o‘yin faoliyatidan tashqari boshqa faoliyatlar bi lan, ya’ni mahsuldor faoliyat, mehnat faoliyati va o‘qish faoliya ti bilan ham shug‘ullanadi. Mahsuldor faoliyat turlari (rasm chizish, plastilindan narsa yasash, qurish, yasash va b.) predmetlarning muhim xususiyatlarini mavhumlashtirishga olib keladigan, borliqni o‘ziga xos shaklda modellashtirish sifatida qaraladi. Mahsuldor faoliyat turlarida ijodiy amalga oshadigan ma’lum mazmun mav jud. I.Shapovalenkoning ta’kidlashicha, pre dmetli faoliyat doirasida vujudga keladigan tasviriy faoliyat maktabgacha yosh davrida o‘yin shaklida rivojlanadi. Natija, mahsulot, rasm uzoq vaqt ikkinchi darajasi hisoblanadi, borliqni qog‘oz ustida modellashtiradigan o‘yin sifatida rasm chizish jarayo nining o‘zi muhim hisoblanadi. Qurish-yasash ishlari faoliyatni maxsus tashkil etishni talab qiladi, chunki unda qism munosabatlarini tushunish va idrok aniqligi zarur. Unda tayanch detallarni ajratish, namunani, qurish usullarini o‘zlashtirish kabi vazifalar paydo boladi. Qurish- yasash jarayonida muhim qobiliyatlardan biri faoliyatni rejalashtirish qobiliyati shakllanadi. O ‘qish va mehnat faoliyati elementlarining rivojlanishi. O ‘qish faoliyatining yangi bilimlarni o‘zlashtirish kabi maxsus maqsadi mavjud. O ‘qish ko‘nikmasi o‘quv vazifalarini amaliy hayotiy vaziyatlardan ajratish va uni qabul qilishni nazarda tutadi. Maktabgacha yosh davrida o‘qishning motivatsion asoslarini - bilishga qiziqish (qiziquvchanlikni) rivojlantirish muhim hisoblanadi. Didaktik o‘yinlar bilish, o‘quv faoliyatini shakllantiradigan o‘yinning maxsus shaklidir. 146 Mehnat va o‘quv topshiriqlari tufayli bajarilgan mahsuldor faoliyat turlarida maktabgacha yoshdagi bola shaxsining rivojlanishi uchun katta imkoniyatlar yaratadi: natijaga erishish, xulq-atvorni boshqarish va rejalashtirish, o‘z - o‘zini baholash, yangi motivlar, mehnatsevarlik kabilarni shakllantiradi. 30 Yüklə 2,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|