Universiteti umarov b. M., Norbekova b. Sh. Bolalar psixologiyasi
D.B.EL ’ KONINNING TA’LIM NAZARIYASI VA
Yüklə 2,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.3. D.B.EL
’ KONINNING TA’LIM NAZARIYASI VA PSIXIK TARAQQIYOT QONUNIYATLARI 3.3.1. D.B.El ’ koninning ta’lim nazariyasida psixik taraqqiyot qonuniyatlari D.B.El’koninning tasnifi еtakchi faoliyat (A.N.Leont’ev) nazariyasiga, har qaysi rivojlanish pallasida faoliyatning biror ustunlik qilishi mumkinligiga asoslanadi. Yetakchi faoliyatning inson shaxs sifatida kamol topishidagi roli nazariyaning negizini tashkil qiladi. D.B.El’konin yosh davrlarini quyidagi bosqichlarga ajratishni lozim topadi: 1) go’daklik davri - tug’ilgandan 1 yoshgacha: asosiy faoliyat -bevosita emotsional muloqot; 2) ilk bolalik davri - 1 yoshdan 3 yoshgacha: asosiy faoliyat - jism bilan nozik harakatlar qilish; 3) maktabgacha davr - 3 yoshdan 7 yoshgacha: asosiy faoliyat - rolli o’yinlar; 4) kichik maktab yoshi davri - 7 yoshdan 10 yoshgacha: asosiy faoliyat - o’qish; 5) kichik o’smirlik davri - 10 yoshdan 15 yoshgacha: asosiy faoliyat - shaxsning intim muloqoti; 6) katta o’smirlik yoki ilk o’spirinlik davri - 16 yoshdan 17 yoshgacha: asosiy faoliyat - o’qish, kasb tanlash. D.B.El'konin tasnifini, ko’pchilik psixologl ar madullashiga qaramay, unda ayrim munozarali jihatlar ham bor. Umuman esa D.B.El'koninning mazkur nazariyasi psixologiya fanida, ayniqsa ontogenez psixologiyasida muhim o’rin tutadi. 12 3.3.2. Bola psixik taraqqiyoti haqida tushuncha va psixik taraqqiyotini yuzaga keltiruvchi qarama-qarshiliklar Bola psixikasining taraqqiyoti haqida gapirishdan oldin taraqqiyotning tub mohiyatini tushunib olish kerak. Rivojlanish haqida fikr yuritilganda odatda «o‘sish» va «taraqqiy etish» so‘zlaridan foydalaniladi. Masalan, bolaning jismoniy jihatdan o‘sishi va p sixik jihatdan taraqqiy etishi degan tushunchalar qo‘llaniladi. O‘sish bilan taraqqiyot tushunchalari aynan bir ma’noni anglatuvchi tushunchalar emas. O‘sish deganda miqdoriy jihatdan 12 G’oziyev E. Ontogenez psixologiyasi. Toshkent. Noshir. 2010.-45 bet. 47 ortish, ulg‘ayish tushuniladi. Taraqqiyot deganda esa, faqat miqdoriy ji hatdangina emas, balki sifat jihatidan ham o‘zgarish tushuniladi. Shuning uchun o‘sish jarayoniga qaraganda taraqqiyot jarayoni ancha murakkab jarayondir. Taraqqiyot oddiy miqdoriy ortishdan tashqari bir shakldan ikkinchi shaklga o‘tish bilan ham bog‘liqdi r. Ana shuning uchun taraqqiyotning tub mohiyatidan yaxshi xabardor bo‘lish kerak, aks holda bu murakkab jarayonni tushunish qiyin bo‘ladi. Bolaning psixik taraqqiyoti qarama-qarshiliklar kurashi asosida yuz beradi. Bu o‘rinda qanday qarama -qarshiliklar bolaning psixik jihatdan taraqqiy etishiga sabab bo‘ladi, degan savol tug‘iladi. Bolaning psixik taraqqiyotini yuzaga keltiruvchi qarama-qarshiliklar asosan quyidagilardan iborat: 1. Bolaning shu choqqacha erishgan imkoniyatlari darajasi bilan yangi ehtiyojl ari o‘rtasida tug‘iladigan qarama - qarshilik. Ya’ni, bolaning ehtiyojlari tez ortib boradi, lekin bu ehtiyojlarni qondirish imkoniyatlari juda sekin yuzaga keladi. Natijada bolaning xilma-xil ehtiyojlari bilan tor imkoniyatlari o‘rtasida jiddiy ziddiyat yu zaga keladi. Bola ana shu ziddiyatni, ana shu qarama-qarshilikni hal etish jarayonida psixik jihatdan taraqqiy etadi. Masalan, ilk yoshdagi bolaning tili endi chiqayotgan bo‘ladi. Uning so‘z zaxirasi deyarli bo‘lmaydi. Bundan tashqari ular so‘zlarni to‘g‘ ri talaffuz eta olmaydilar. Shu sababli bu yoshdagi bolalarning tilini hamma ham bemalol tushuna ol maydi. Lekin bolaning mustaqil yura olishi, o‘zgalarning nutqiga tushunishi unda boshqalar bilan faol munosabatda bo‘lish ehtiyojini yuzaga keltiradi. Biroq , bolaning hozirgi taraqqiyot darajasi, imkoniyatlari, ya’ni so‘z zaxirasining nihoyatda ozligi, talaffuzda qiynalishi atrofdagilar bilan faolroq munosabatda bo‘lish ehtiyojini qondira olmaydi. Bolaning faol munosabatga intilishi bilan imkoniyati yo‘qligi o‘rtasidagi qarama -qarshilik nutqni tez o‘zlashtirish jarayonida hal etiladi. Buning natijasi da bola psixik jihatdan ma’lum taraqqiyotga erishadi. Bolaning imkoniyatlari ana shu tariqa oshib borgan sari ehtiyojlari yanada ko‘payib boraveradi. 2.Bolaning eski xulq-atvor formalari bilan yangi xatti harakatlari, yangi tashabbuslari o‘rtasidagi qarama -qarshilik. Masalan, bolaning kichik davridagi asosiy faoliyati kattalarga taqlid qilishdan iborat bo‘ladi. Taqlidiy harakatlarda mustaqillik, tashabbuskorlik de yarli bo‘lmaydi. Bola o‘sib ulg‘aygan sari uning o‘z shaxsiy tajribasi, mustaqilligi, tashabbusi ortib boradi. Bola mustaqil harakatda, ya’ni har bir narsani o‘zi bilganicha qilishga (tashabbus ko‘rsatishga) intila boshlaydi. Bunda bolaning ko‘pdan beri o‘ rganib qolgan taqlidiy (bir qolipdagi) harakatlari bilan mustaqil va tashabbuskorona harakatlari o‘rtasida qarama -qarshilik yuzaga keladi. Bu qarama- qarshilikni hal qilish jarayonida, ya’ni odatlanib qolgan taqlidiy harakatlarini е ngib, mustaqil harakat fo rmalariga o‘tish ja rayonida bola 48 psixik jihatdan taraqqiy etadi. Quruq taqlid bilan bog‘liq bo‘lmagan mustaqil va er kin harakatlar bolalarga bir qator yangi malaka va odatlarni o‘zlashtirish hamda o‘z shaxsiy hayot tajribalarini kengaytirish imkonini beradi. Bolalar mustaqil tashabbus ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lgan harakatlarida ilgari o‘zlashtirgan turli bilimlarini yangi sharoitlarga tatbiq qilishga o‘rganadilar. 3.Bola hayotining mazmuni bilan uning shakli (muhiti) o‘rtasida maydonga keladigan qarama-qarshilik. Odatda hayotning mazmuni uning shaklidan biroz oldinda boradi. Masalan, bola maktabgacha ta’lim muassasasiga qatnay boshlashidan oldin oiladagi hayot sharoitiga odatlangan bo‘ladi. Maktabgacha ta’lim muassasasiga kelganidan ke yin esa u o‘zi uchun tamo mila yangicha bo‘lgan guruh hayotining talab va qoidalariga duch keladi. Bolalar guruhiga yangi kelgan bola darhol bu hayotga ko‘nika olmaydi. Bolaning oiladagi xulq - atvori, tuyg‘u va hissiyotlari maktabgacha ta’lim muassasasidagi guruh hayotiga to‘g‘ri kelmaydi. Natijada bolaning oiladagi hayot mazmuni bilan maktabgacha ta’lim muassasasidagi yangicha hayot maz muni o‘rtasida qarama -qarshilik yuzaga keladi. Bola yangi cha hayot mazmunini o‘zlashtirish jarayonida bu qarama - qarshilikni е ngib, psixik jihatdan yanada taraqqiy etadi va uning shaxsiy tajribasi ortadi. Yüklə 2,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|